Σε μια εφ’ όλης της ύλης συνέντευξη – video στο Business Daily, ο Απόστολος Ταμβακάκης, ιδρυτής και επικεφαλής της EOS Capital Parnters και πρώην διευθύνων σύμβουλος της Εθνικής Τράπεζας αναλύει την εποχή Τραμπ, εξηγεί γιατί δεν είναι αισιόδοξος για την Ευρώπη και σημειώνει ότι το μεγαλύτερο πλεονέκτημα των αγορών είναι η άπλετη ρευστότητα.
Για την Ελλάδα ο κ. Ταμβακάκης εμφανίζεται περισσότερο αισιόδοξος υπογραμμίζοντας, ωστόσο, ότι χωρίς δύσκολες μεταρρυθμίσεις και μακροπρόθεσμες πολιτικές δεν θα φτάσουμε μακριά.
Εξηγεί τι προσελκύει τους ξένους επενδυτές στην Ελλάδα, ενώ εκτιμά ότι υπάρχουν ακόμα μεγάλες ευκαιρίες στη χώρα μας όσον αφορά την αξία των assets ή των επιχειρήσεων. Υπογραμμίζει ότι το private equity συμβάλει στον μετασχηματισμό του παραγωγικού μοντέλου βοηθώντας μικρές, καλές επιχειρήσεις να γίνουν μεγαλύτερες και πιο εξωστρεφείς.
Παρουσιάζει τα σχέδιά του για την EOS Capital Parnters και τη φιλοδοξία του να περάσει τη σκυτάλη στην επόμενη γενιά.
Αναφορικά με την κρίση, ξεχωρίζει ως σημαντικότερο δίδαγμα το να μην ξεχειλώνουμε. «Οι Έλληνες έχουμε μια τάση να ξεχειλώνουμε. Πρέπει κάποιος να μας μαζεύει. Και καλό είναι να μαζευόμαστε μόνοι μας και να μην μας μαζεύουν οι ξένοι», λέει χαρακτηριστικά.
Τέλος, ο κ. Ταμβακάκης σημειώνει ότι το τραπεζικό σύστημα έχει προχωρήσει μπροστά, ωστόσο παραμένουν πολλές προκλήσεις. Υπογραμμίζει ότι χωρίς λιανική, τραπεζική δεν υπάρχει ενώ χαρακτηρίζει ως ιστορικό πλήγμα την απώλεια των επενδύσεων των τραπεζών στη ΝΑ Ευρώπη.
Το κείμενο της συνέντευξης
- Βλέπουμε ότι έχει ξεκινήσει πολύ δυναμικά η δεύτερη θητεία Τραμπ. Εμπορικοί περιορισμοί, δασμοί, κινήσεις που από πολλούς αναλυτές έχουν χαρακτηρισθεί ως κινήσεις χωρίς οικονομική λογική. Πώς βλέπετε αυτό το ξεκίνημα;
Απόστολος Ταμβακάκης: Κοιτάξτε, έχει οικονομική λογική στο μυαλό του Τραμπ αυτό. Προσπαθεί να δημιουργήσει barriers, εμπόδια, σε προϊόντα να μπαίνουν στην Αμερική ώστε να ενισχυθεί η βιομηχανία της αμερικανικής επικράτειας.
Νομίζω ότι δεν είναι παράλογο. Τα είχε προ-ανακοινώσει ήδη. Αυτό θα δημιουργήσει μια σειρά από προβλήματα, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, παγκόσμια. Αλλά η άποψή μου είναι ότι βασικά θα δημιουργήσει μεγάλο πρόβλημα στην Ευρώπη τελικά.
Διότι η Ευρώπη έχει μεγάλη εξάρτηση από εξαγωγές και πιστεύω ότι θα επηρεαστεί σημαντικά. Βγήκε μια τελευταία έκθεση, αν θυμάμαι καλά είναι της Εθνικής Τράπεζας, που μόνο για την Ελλάδα τα ανακοινωμένα μέτρα μπορεί να δημιουργήσουν πρόβλημα της τάξεως του 0,6%, στο ΑΕΠ. Να μειωθεί δηλαδή η εκτίμηση του ΑΕΠ κατά 0,6%.
Αυτό είναι και μια ένδειξη για το τι μπορεί να συμβεί και πώς μπορεί να επηρεάσει και τη χώρα μας.
Το βασικό πρόβλημα στην εποχή Τραμπ είναι η απροβλεψιμότητα
- Οπότε πιο πολύ σας ανησυχούν οι επιπτώσεις στην Ευρώπη; Όχι τόσο ότι όλα αυτά μπορούν να προκαλέσουν μια ευρύτερη παγκόσμια αναταραχή;
Ήδη έχει προκαλέσει ευρύτερη αναταραχή. Κατ’ αρχάς, θυμίζω ότι τα έβαλε με τον Καναδά, τα έβαλε με το Μεξικό, τα βάζει με χώρες της Νότιας Αμερικής, τον Παναμά κτλ., τη Γροιλανδία.
Έχουμε και την καινούργια ιδέα του Τραμπ να κάνει την Γάζα τουριστικό προορισμό. Οπότε όλα αυτά συνθέτουν μια περίεργη ατμόσφαιρα. Να θυμίσω όμως ότι μερικές φορές άλλα πράγματα ξεκινάς να κάνεις και άλλα πράγματα τελικά κάνεις. Παραδείγματος χάριν, στο θέμα της Κίνας είχε πει ότι θα βάλει μέχρι 60% δασμούς, έβαλε 10%. Προφανώς οι Κινέζοι αντιδράσανε.
Το μεγάλο θέμα είναι Κίνα - Αμερική σήμερα. Απλώς το θέμα Κίνας Αμερικής πιέζει πολύ την Ευρώπη. Και επειδή η Ευρώπη δεν έχει μια ενιαία φωνή, δεν έχει μια ενιαία πολιτική, είναι πολύ πιο ευάλωτη σε αυτού του είδους τις αλλαγές.
Προφανώς θα μπουν δασμοί και στην Ευρώπη, ήδη μπήκαν δασμοί στον χάλυβα και στο αλουμίνιο. Είναι θέμα χρόνου πότε θα ανακοινώσει καινούργια μέτρα, όπως είχε κάνει και στο παρελθόν.
Το πιο ανησυχητικό είναι ότι δεν ξέρεις κάθε μέρα που ξημερώνει τι θα πει
Το πιο σημαντικό εδώ είναι ότι η Ευρώπη δεν έχει τη δυνατότητα να αντιδράσει και, παρόλο που έχει αφήσει η φον ντερ Λάιεν την αίσθηση ότι θα αντιδράσει η Ευρώπη, δεν νομίζω ότι είναι τόσο εύκολο να περιχαρακωθεί η Ευρώπη στα πλαίσια της συγκεκριμένης ηπείρου.
Δεν είναι εύκολη η κατάσταση. Το πιο βασικό πρόβλημα στην αμερικανική πολιτική αυτή τη στιγμή, δηλαδή την εποχή Τραμπ, είναι η απροβλεψιμότητα που έχει. Και αυτό είναι το πιο ανησυχητικό γιατί δεν ξέρεις κάθε μέρα που ξημερώνει τι θα σου πει.
- Αν σας ζητούσα να μας πείτε ένα πιο αισιόδοξο σενάριο για το πώς μπορούν να εξελιχθούν τα πράγματα στην οικονομία, στη δεύτερη θητεία Τραμπ, τι θα λέγατε;
Κοιτάξτε, αυτό που υπάρχει τα τελευταία 15 - 20 χρόνια στον πλανήτη και, ας πούμε, «σπρώχνει» τις αγορές είναι η υπερβάλλουσα ρευστότητα.
Η υπερβάλλουσα ρευστότητα είναι αδιανόητη που υπάρχει σήμερα στο σύστημα. Να σας πω ένα παράδειγμα. Εάν κάποιες από τις δηλώσεις του Τράμπ γινόντουσαν πριν από 12, 13, 14 χρόνια, οι αγορές θα πέφτανε 7-8%. Βλέπετε ότι ανακοινώνονται τρελά πράγματα και οι αγορές δεν κουνιούνται. Μάλιστα, μερικές φορές ανεβαίνουν κιόλας.
Η ρευστότητα λοιπόν είναι αυτό το οποίο σώζει αυτή τη στιγμή τον πλανήτη. Σπρώχνει τις αγορές προς το θετικό πρόσημο. Αυτό δεν νομίζω ότι θα αλλάξει. Εκτός αν γίνει κάτι major γεωπολιτικό, το οποίο είναι ασύμμετρο. Δεν φαίνεται ότι θα φτάσουμε εκεί.
Το βασικό πλεονέκτημα που έχουν οι αγορές είναι η ρευστότητα
Γιατί πάντα πριν φτάσει το «και ένα» υπάρχει το «παρά ένα» και συνήθως στο «παρά ένα» σταματάει το οτιδήποτε τρελό μπορεί να συμβεί. Επικρατεί δηλαδή η φωνή της λογικής. Άρα λοιπόν, το βασικό πλεονέκτημα που έχουν αυτή τη στιγμή οι αγορές είναι η ρευστότητα.
Επίσης, ο πρόεδρος της Αμερικής, ο οποίος έχει και την απόλυτη εξουσία, έχει το ελεύθερο να κάνει οτιδήποτε του έρθει στο μυαλό. Από την άλλη όμως μεριά, υπάρχει μια γραφειοκρατία η οποία συνήθως μαζεύει αυτά τα οποία ο πρόεδρος μπορεί να θελήσει στο μυαλό του να κάνει, σε πρώτη φάση. Πιστεύω ότι πάντα σε αυτά επικρατεί κάποια λογική.
Άρα λοιπόν δεν νομίζω ότι θα δούμε τρελά πράγματα. Και τις αγορές, τουλάχιστον με τα δεδομένα τα σημερινά, δεν τις βλέπω να πηγαίνουν πίσω.
«Δεν είμαι αισιόδοξος για την Ευρώπη»
-
Με την κατάσταση στη Γαλλία και στη Γερμανία, δύο χώρες που είναι υπό πίεση και πολιτικά και οικονομικά, πώς μπορεί να αντιδράσει η Ευρώπη σε αυτή την κατάσταση;
Κατ αρχάς, το πρόβλημα ηγεσίας είναι παγκόσμιο. Στην Ευρώπη είναι πολύ πιο έντονο γιατί στην Ευρώπη συνήθως θέλεις έναν ηγήτορα για να μπορεί να τραβήξει το κάρο. Παλιά αυτό τον ρόλο τον είχε η Γερμανία, όταν ήταν το Ηνωμένο Βασίλειο δούλευε κι αυτό και η Γαλλία.
Οι τρεις αυτές χώρες οδηγούσαν την Ευρώπη. Σήμερα δεν υπάρχει αυτό. Και θέλετε να σας πω και κάτι; Δεν νομίζω ότι θα υπάρξει στο επόμενο διάστημα.
Είμαι πολύ απαισιόδοξος. Δεν υπάρχουν ηγετικές προσωπικότητες σήμερα στην Ευρώπη και αυτό καθιστά την Ευρώπη εξαιρετικά ευάλωτη. Επίσης, δεν υπάρχουν κοινές πολιτικές.
Η γραφειοκρατία των Βρυξελλών δεν λειτουργεί όπως θα έπρεπε. Είναι κλασική γραφειοκρατία με σύνθεση και με λογική να βρούμε ένα consensus όλοι μαζί, αλλά το consensus αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο να βρεθεί σε 27 χώρες.
Δεν είμαι πολύ αισιόδοξος ότι τα πράγματα θα δουλέψουν πολύ καλά
Άρα λοιπόν, δεν είμαι πολύ αισιόδοξος ότι τα πράγματα θα δουλέψουν πολύ καλά και επίσης ότι, πέρα από τα πολιτικά προβλήματα που υπάρχουν σε κάθε σε κάθε χώρα, που δεν είναι μόνο θέμα ηγεσίας, αλλά είναι και ο τρόπος που ψηφίζει ο κόσμος, που αρχίζει και πηγαίνει πιο πολύ στα άκρα.
Φοβάμαι ότι ακόμα και να θέλανε κάποιοι να αλλάξει το status quo στην Ευρώπη με μεγαλύτερη λογική ενοποίησης σε άμυνα, εξωτερική πολιτική, οικονομική πολιτική κτλ, είναι εξαιρετικά δύσκολο να γίνει γιατί απαιτούνται αλλαγές τύπου συνταγματικού.
Δηλαδή ας πούμε η Γερμανία έχει το όριο του 60% χρέος προς ΑΕΠ. Αυτό για να αλλάξει θέλει να αλλάξει το Σύνταγμα. Αυτό δεν είναι εύκολο στη Γερμανία να γίνει.
- Ουσιαστικά η κυβέρνηση έπεσε για αυτό τώρα.
Άρα λοιπόν αυτό δημιουργεί όρια και στο πώς μπορεί να δανείζεται η Ευρώπη; Δηλαδή το να γίνει καινούργιο, RRF δεν είναι εύκολη ιστορία. Είναι δύσκολη ιστορία.
Και όσο πιο πολιτικά τα πράγματα ξεχειλώνουν προς τα άκρα, τόσο αυτό γίνεται πολύ πιο δύσκολο. Δεν είμαι πολύ αισιόδοξος για την Ευρώπη.
-
Η έκθεση Ντράγκι ανέδειξε πολλές από αυτές τις προβληματικές πτυχές του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Πώς βλέπετε την Ευρώπη να συνεχίζει; Θα αποδυναμωθεί περαιτέρω; Θα αυξηθεί το χάσμα με τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Κίνα;
Κοιτάξτε, η έκθεση Ντράγκι χτύπησε ένα καμπανάκι. Αν τη διαβάσει κανείς προσεκτικά, θα δει ότι κατά 80% λέει πράγματα που όλοι οι λογικοί άνθρωποι θα συμφωνούσαμε.
Η λογική λέει ότι το ευρωπαϊκό κατεστημένο θα έπρεπε να έχει ενστερνιστεί τη μελέτη αυτή και να αρχίσει να το δουλεύει. Δεν γίνεται αυτό και δεν γίνεται για τους λόγους που προαναφέραμε. Άρα, ξανά δεν είμαι αισιόδοξος.
Αλλά μην ξεχνάμε ότι η Ευρώπη είναι μια πλούσια περιοχή γενικά, έχει μεγάλο αριθμό πλουσίων ανθρώπων, δεν έχει τεράστιες διαφορές που μπορείς να συναντήσεις στην Κίνα ή ακόμα και στην Αμερική μεταξύ των κοινωνιών, γιατί είναι τα πιο κεντροαριστερά συστήματα του παρελθόντος.
Παρόλα αυτά, ενώ υπάρχει οικονομική δύναμη στην Ευρώπη, δεν την χρησιμοποιεί ενιαία και αυτό δεν νομίζω ότι θα αλλάξει το επόμενο διάστημα.
Η Ελλάδα πάει καλά, αλλά πρέπει να κάνουμε πολλά περισσότερα
-
Στο περιβάλλον αυτό πού στέκεται η Ελλάδα; Βλέπουμε την οικονομία να αναπτύσσεται με ικανοποιητικούς, υψηλούς ρυθμούς, είναι βιώσιμο αυτό ή υπάρχει κίνδυνος όλη αυτή την αποδυνάμωση της Ευρώπης και τη διεθνή αναταραχή, τις επιπτώσεις να τις δούμε σε δεύτερο χρόνο, όπως έγινε το 2007 – 2008;
Η Ελλάδα πηγαίνει καλύτερα αναπτυξιακά από την Ευρώπη, αλλά όχι δραματικά καλύτερα. Να θυμίσω ότι άλλες δεκαετίες τρέχαμε με περίπου 4% μέσο όρο ανάπτυξη όταν η Ευρώπη ήταν στο 1.5%. Σήμερα δεν έχουμε τέτοιες διαφορές.
Πηγαίνουμε όμως καλύτερα.
Η Ελλάδα να θυμίσω ότι είναι εξαιρετικά πολύ συνδεδεμένη με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Άρα, αν η Ευρώπη αρρωστήσει, θα αρρωστήσουμε και εμείς. Γιατί αν έχει πρόβλημα ύφεσης η Γερμανία, η Γαλλία, καταλαβαίνετε ότι αυτό θα επηρεάσει και εμάς.
Ο τουρισμός θα είναι μικρότερος. οι εξαγωγές μας θα είναι χειρότερες και πάει λέγοντας. Άρα δεν έχουμε αυτό που λένε immunity (σ.σ.: ανοσία), δηλαδή δεν είμαστε ανεξάρτητοι τελείως από την Ευρώπη.
Ταυτόχρονα, η Ελλάδα έχει δύο μεγάλα προβλήματα. Μην ξεχνάμε ότι εξακολουθούμε να έχουμε υψηλό χρέος, δημόσιο χρέος και μην ξεχνάμε ότι έχουμε ένα σοβαρό εγγενές πρόβλημα στο ισοζύγιο πληρωμών. Αυτά τα δύο θέλουνε ξανά διόρθωση. Θέλουνε βελτίωση.
Δεν έχουμε φτάσει στο σημείο που να πούμε ότι έχουμε ξεπεράσει τα δίδυμα ελλείμματα. Είμαστε εκεί ακόμα. Άρα λοιπόν θέλει προσοχή.
Προφανώς και πολιτικά θα έλεγα ότι είμαστε σε καλύτερο σημείο από την Ευρώπη, αλλά νομίζω ότι θα έχουμε 3 - 4 χρόνια ακόμα, τα οποία θα θέλουνε τουλάχιστον πολύ προσοχή.
Να το πω διαφορετικά, από σήμερα μέχρι το 2032 η χώρα θέλει πολλή προσοχή και κυρίως θέλει πολιτικές οι οποίες να τη βγάζουν από το τέλμα, που ξέρουμε ποια είναι τα τέλματα της χώρας.
Χωρίς μακροπρόθεσμες πολιτικές δεν μπορούμε να πάμε μακριά
-
Η ανάπτυξη αυτή θεωρείτε ότι είναι αποτέλεσμα περισσότερο των μεταρρυθμίσεων που έχουν προηγηθεί και της αλλαγής του παραγωγικού μοντέλου ή είναι αποτέλεσμα περισσότερο συγκυριακών παραγόντων, όπως για παράδειγμα είναι το Ταμείο Ανάκαμψης; Υπάρχει έντονη συζήτηση ότι δεν προχωράνε οι μεταρρυθμίσεις στον σκληρό πυρήνα του κράτους.
Πρέπει να δεχτούμε ότι από το 2010 - 2011 και μετά έχουν γίνει αρκετές μεταρρυθμίσεις σταδιακά από διάφορες κυβερνήσεις.
Η αλήθεια είναι ότι η χώρα σήμερα είναι διαφορετική χώρα από το 2009 που μπαίναμε στην κρίση. Όμως, αυτή η περίφημη ιστορία περί αλλαγής του οικονομικού μοντέλου της χώρας, είναι κάτι το οποίο το συζητάμε εδώ και πάρα πολλά χρόνια, δεκαετίες θα έλεγα. Δεν έχουμε φτάσει εκεί. Μην κοροϊδευόμαστε. Έχουμε πολύ δρόμο να διανύσουμε για να φτάσουμε εκεί.
Νομίζω το βασικό πρόβλημα σε αυτό είναι το εξής: Οι κυβερνήσεις, όλες οι κυβερνήσεις, προσπαθούν να κάνουν διάφορα πράγματα που να βοηθήσουν τη χώρα, τον πρώτο, άντε τον 1.5 πρώτο χρόνο της διακυβέρνησής τους. Μετά μπαίνουν σε ένα τέλμα γιατί σκέφτονται τις επόμενες εκλογές.
Για να αλλάξει το παραγωγικό μοντέλο χρειάζεται μακροπρόθεσμη πολιτική, που δεν έχουμε
Δυστυχώς, για να μπορέσεις να αλλάξεις το παραγωγικό μοντέλο της χώρας χρειάζεται μακροπρόθεσμη πολιτική. Άρα στην ουσία χρειάζεται να πάρεις μέτρα και αποφάσεις που να μην αφορούν απαραίτητα τη σημερινή γενιά, αλλά πιθανώς και την επόμενη γενιά.
Άρα χρειάζεται μακροπρόθεσμη στρατηγική πολιτική. Αυτό το πράγμα δεν το έχουμε σε αυτή τη χώρα, Και ό,τι και να λέμε, ότι και προσπάθειες να γίνονται, δεν το έχουμε.
Δηλαδή δεν έχουμε δει μια κυβέρνηση η οποία θα βγει και θα πει ότι, ξέρεις κάτι, έχουμε πρόβλημα υπογεννητικότητας. Να πάρουμε μέτρα ώστε αυτό το πράγμα σε 15 χρόνια να διορθωθεί.
Το παραγωγικό μοντέλο. Λέμε ότι πρέπει να γίνουμε εξαγωγική χώρα. ΟΚ, αλλά εν πάση περιπτώσει να κάτσουμε να ξαναδούμε τι παράγουμε. Να πω ένα άλλο παράδειγμα. Πόσες ελληνικές μεγάλες εταιρίες έχουν μείνει ελληνικές τελικά; Θα μου πεις είναι κακό να γίνονται ξένες επενδύσεις; Καθόλου κακό δεν είναι.
Αλλά μην ανοιγοκλείσουμε κάποια στιγμή τα μάτια μας και δεν υπάρχει ελληνική μεγάλη επιχείρηση. Και τελικά ό,τι παράγουμε στην Ελλάδα ή ό,τι πλούτος δημιουργείται να πηγαίνει στις τσέπες μετόχων του εξωτερικού.
Άρα λοιπόν πρέπει να βρεις μια καινούργια ισορροπία σε αυτό και γι' αυτό νομίζω ότι η μακροπρόθεσμη πολιτική στρατηγική είναι κάτι το οποίο είναι must σε αυτή τη χώρα. Και αυτό προφανώς δεν αφορά μόνο ένα κόμμα. Αφορά το σύνολο των κομμάτων της χώρας που πρέπει να το δουν και να το αποφασίσουν, να το συναποφασίσουν.
Πόσο εύκολο είναι να γίνει; Φοβάμαι ότι για να μην έχει γίνει μέχρι σήμερα, δεν είναι πολύ εύκολο, αλλά ποτέ δεν πρέπει να χάνουμε την ελπίδα μας.
Υπάρχουν ακόμα μεγάλες επενδυτικές ευκαιρίες στην Ελλάδα
- Βλέπουμε το τελευταίο διάστημα, παρά τα προβλήματα που λέμε στην οικονομία και στη δημόσια διοίκηση, μεγάλες ξένες επενδύσεις. Είχαμε πρόσφατα την εξαγορά του Υγεία στα νοσοκομεία, εξαγορές εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, στην ενέργεια είδαμε την εξαγορά της ΤΕΡΝΑ Ενεργειακή. Τι είναι αυτό που προσελκύει τους ξένους επενδυτές στην Ελλάδα;
Καταρχάς στην Ελλάδα πια έχουμε πάρα πολύ καλό, ποιοτικό προσωπικό.
Αν δείτε τις στατιστικές, κυρίως στη νέα γενιά, πόσο καλά σπουδαγμένοι είναι, πόσο εξωστρεφείς είναι, πόσοι έχουν μεταπτυχιακό και το συγκρίνετε με άλλες χώρες, θα εκπλαγείτε θετικά.
Το δεύτερο είναι ότι υπάρχει αυτή η χώρα η οποία είναι όμορφη -ήλιος, θάλασσα κτλ.- το οποίο βοηθάει να παίρνεις την απόφαση γιατί είναι ένα περιβάλλον θετικό, είναι όμορφο, είναι θελκτικό.
Το τρίτο είναι ότι ότι πολλές από αυτές τις επενδύσεις που έχουν γίνει στο παρελθόν έχουν αποδειχθεί ότι ήτανε πολύ καλά αγορασμένες, με την έννοια ότι ήταν φτηνές επενδύσεις για τους ξένους. Και γι’ αυτό βλέπετε ότι ξένοι πουλάνε σε ξένους, αποκομίζοντας ένα πολύ μεγάλο, ένα πολύ μεγάλο κέρδος.
Πιστεύω ότι ακόμα υπάρχουν μεγάλες ευκαιρίες στην Ελλάδα όσον αφορά την αξία assets ή επιχειρήσεων
Άρα, επειδή πέρασε αυτή η χώρα περίπου 15 χρόνια μεγάλης πίεσης, η αξία των assets στην περίοδο της κρίσης ήταν χαμηλότερη από την αντίστοιχη αξία που μπορούσες να βρεις για το ίδιο αντικείμενο σε μια άλλη χώρα. Και γι’ αυτό λοιπόν και έγιναν τέτοιου είδους επενδύσεις και κυρίως έγιναν επενδύσεις από είτε κρατικά είτε κερδοσκοπικά funds. Που εκμεταλλεύτηκαν τις χαμηλές τιμές της κρίσης.
Θα μου πεις, μα οι τωρινές επενδύσεις ήταν φθηνές. Αυτό θα το δούμε σε 2, 3 ή 5 χρόνια. Αν ήταν φθηνές ή όχι.
Πιστεύω ότι ακόμα υπάρχουν μεγάλες ευκαιρίες όσον αφορά την αξία των assets ή των επιχειρήσεων στην Ελλάδα και γι' αυτό βλέπετε ότι υπάρχει ενδιαφέρον από ξένους να επενδύσουν.
- Πάντως, σε ό, τι αφορά τις επενδύσεις, δεν βλέπουμε να δημιουργείται ένα νέο εργοστάσιο, μια νέα νοσοκομειακή μονάδα. Βλέπουμε να εξαγοράζονται υπάρχουσες μονάδες. Αυτό δεν είναι ένα προβληματικό στοιχείο, δεδομένης και της αποεπένδυσης που προηγήθηκε στην κρίση;
Ναι, είναι. Και μάλιστα εάν συνδυάσει κανείς με την έννοια που είπα προηγουμένως, του αφελληνισμού των επιχειρήσεων, αυτό είναι ένα καμπανάκι.
Πάντως, αυτό που είπατε έχει μια δόση αλήθειας και σημαντικής αλήθειας, υπάρχουν όμως και επενδύσεις που έχουν γίνει, οι οποίες έχουν κάνει περαιτέρω επενδύσεις,. Από το εξωτερικό μιλάω.
Ας πούμε ξέρω πολύ καλά ότι η Τέρνα Ενεργειακή δεν αγοράστηκε για μόνο αυτό που έχει σήμερα, αλλά και για αυτό που σκέφτεται να κάνει αύριο. Άρα λοιπόν, θα συνεχίσουν να γίνονται οι επενδύσεις.
Κάτι μένει από όλη αυτή την ιστορία, γιατί ακόμα και η διατήρηση των επενδύσεων συνεπάγεται ότι κάθε χρόνο πρέπει να καταβάλλεις κάποια χρήματα για να τις διατηρείς. Δεν είναι απαραίτητα κακό αυτό. Αλλά σαν γενική αρχή, καταλαβαίνω τον προβληματισμό σας και σε μεγάλο ποσοστό έχετε δίκιο.
- Και αυτό ίσως συνδέεται με τα προβλήματα τα δομικά της χώρας, γραφειοκρατία, δικαιοσύνη. Όλα αυτά που συζητάμε χρόνια και δεν επιλύονται.
Αυτά δεν έχουν αλλάξει ιδιαιτέρως. Και μάλιστα αν τα συγκρίνεις και με άλλες χώρες και μάλιστα με άλλες χώρες που δεν τις φαντάζεσαι.
Δηλαδή το φορολογικό σύστημα μας είναι εξαιρετικά πολύπλοκο -αν το συγκρίνετε με το φορολογικό σύστημα της Βουλγαρίας, το σύστημά μας είναι χειρότερο. Καλά, δεν μιλάω τώρα για την Κύπρο,. Αλλά μιλάμε για γειτονικές χώρες.
Θα έλεγα λοιπόν ότι ναι, αυτό είναι ένα πρόβλημα το οποίο δυστυχώς δεν αλλάζει, δεν αλλάζει και όσο θα θέλαμε. Αλλάζει, αλλά αλλάζει λίγο. Δεν αλλάζει όσο θα έπρεπε.
- Και το πρόβλημα είναι ότι παράλληλα εξελίσσονται οι άλλοι δεν περιμένουν εμάς.
Μα αυτό είναι το πρόβλημα. Καμιά φορά λέμε ότι καλύψαμε ένα κομμάτι της χαμένης περιόδου των 12 - 15 ετών, αλλά ξεχνάμε ότι καλύπτουμε ένα κομμάτι, αλλά οι άλλοι έχουν τρέξει εν τω μεταξύ.
Γι’ αυτό και βλέπετε ότι πλέον είμαστε λαιμό με λαιμό με τη Βουλγαρία, ενώ η Βουλγαρία απείχε παρασάγγας από εμάς το 2008 - 2009.
Από τις τράπεζες στην EOS Capital Partners
- EOS Capital Partners. Αυτή τη στιγμή είναι η μεγαλύτερη εταιρεία στην Ελλάδα στον τομέα του private equity. Πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τις επενδύσεις και μάλιστα ξεκινήσατε, αν δεν κάνω λάθος, το 2017, δηλαδή σε μια περίοδο που ακόμα η Ελλάδα δεν είχε ξεπεράσει τα απόνερα της κρίσης;
Καταρχάς, στο τέλος του 2016 αποφάσισα ότι οι τράπεζες τελείωσαν για μένα. Οπότε αυτό ήταν μια πολύ βασική προσωπική απόφαση που με έκανε να δω λιγάκι διαφορετικά τα πράγματα.
Το δεύτερο ήταν ότι πάντα σαν χαρακτήρας μου άρεσε πολύ το επιχειρηματικό κομμάτι. Και έτσι σκέφτηκα τότε ότι ήταν μια πολύ καλή ευκαιρία να ξεκινήσω να κάνω, να κάνω εγώ προσωπικά πράγματα στην Ελλάδα, τα οποία γινόντουσαν στο εξωτερικό πριν από 15 - 20 χρόνια.
Να θυμίσω ότι το private equity είχε δύο περιόδους στην Ελλάδα. Η μία ήταν λίγο πριν το 1999 που άνθησε σημαντικά με την άνθηση του χρηματιστηρίου. Και μετά, επειδή κατέρρευσε το χρηματιστήριο, η αγορά αυτή έπεσε. Και υπήρχε μια δεύτερη περίοδος η οποία ήταν το 2017 - 2018, βασικά το 2018, γιατί το 2018 ξεκίνησε η ιστορία αυτή μέσω του EquiFund, του EIF που βοήθησε τέτοιες προσπάθειες και άρχισε η αγορά αυτή να αναπτύσσεται.
Τι με ιντριγκάριζε τότε; Με ιντριγκάριζαν δύο πράγματα. Το ένα ήταν ότι ήθελα να ασχοληθώ επιχειρηματικά με αυτό το αντικείμενο. Και δεύτερον ότι θεώρησα ότι υπάρχει μια μαγιά κυρίως στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, όπου η μαγιά αυτή μπορεί να μην ήταν τεράστια, αλλά ήταν τότε περίπου 600 εταιρείες, οι οποίες 600 εταιρείες είχαν τη δυνατότητα να μετεξελιχθούν με βοήθεια κεφαλαίων σε πολύ μεγαλύτερες εταιρείες.
Στοίχημα να αναδείξουμε τους καινούργιους Θεοδωρόπουλους, Δασκαλόπουλους, Μυτιληναίους
Άρα η μαγιά από τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις να εξελιχθεί στους καινούργιους Θεοδωρόπουλοτς, Δασκαλόπουλους, Μυτιληναίους κτλ. Δηλαδή να βγει μια καινούργια γενιά επιχειρηματιών που οι εταιρείες αυτές να μεγαλώνουν, είτε με αυτόνομη ανάπτυξη, είτε μέσω εξαγορών και συγχωνεύσεων.
Αυτή λοιπόν ήταν η λογική που τον Ιούλιο του 2018 ξεκινήσαμε το πρώτο fund που ήταν τότε 150 εκατ. Το fund αυτό ολοκλήρωσε την επενδυτική του περίοδο ένα χρόνο πριν και σηκώσαμε το δεύτερο fund που είναι στα 250 εκατομμύρια και το οποίο fund συνεχίζει αυτό που έκανε το πρώτο με δύο βασικές διαφορές.
Το ένα ήταν ότι διπλασιάσαμε τη μέση επένδυση από 11 εκατ. που ήταν ο μέσος όρος στη πρώτη επένδυση στα 22 – 23 εκατ. Και το δεύτερο ότι θα πηγαίνουμε περισσότερο για εξαγορές παρά για μειοψηφίες, ενώ το ποσοστό αυτό 70 - 30 ήταν ανάποδο στο προηγούμενο fund.
Και βέβαια η ιδέα δεν ήταν να μείνουμε σε αυτά τα δύο fund, αλλά να συνεχίσουμε να κάνουμε και άλλα verticals, δηλαδή κι άλλα fund με άλλα αντικείμενα. Και αυτή είναι η στρατηγική ιδέα την οποία έχουμε.
«Απογειώνοντας» τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις
- Θέλετε να μας πείτε λίγο περισσότερα για το ρόλο του private equity στην οικονομία και στην επιχειρηματικότητα; Ένα private equity τι προσφέρει σε μια χώρα σαν την Ελλάδα;
Να σας δώσω μερικά στοιχεία τα οποία είναι πραγματικότητα από το πρώτο fund. Εμείς κάναμε 11 επενδύσεις στο πρώτο fund. Από αυτές τις δύο έχουμε ήδη βγει και συζητάμε να βγούμε αυτό το χρόνο και από άλλες.
Εάν πούμε ποια είναι η μέση διακράτηση, δηλαδή πόσο καιρό είμαστε μέτοχοι σε αυτές τις εταιρείες, στις 11 αυτές εταιρείες είμαστε περίπου 30 μήνες.
Δηλαδή, η επένδυσή μας σε αυτές τις εταιρείες κατά μέσο όρο είναι 2,5 χρόνια. Στα 2,5 αυτά χρόνια ο τζίρος των εταιρειών αυτών με τη συμμετοχή τη δική μας αυξήθηκε 110%.
Το EBITDA τους αυξήθηκε περίπου 80%, οι εξαγωγές τους 40% και δημιουργήθηκαν 2.200 θέσεις εργασίας.
Και αυτά τα νούμερα είναι σε μικρομεσαίες.
- Και αυτό επιτυγχάνεται βάζοντας κεφάλαιο και τεχνογνωσία.
Αυτό επιτυγχάνεται με το εξής. Όταν βάζεις χρήματα σε μία εταιρεία, στην ουσία ανοίγει το καπάκι του ονείρου για τον επιχειρηματία.
Να σας πω ένα παράδειγμα. Εάν βάλεις 10 εκατομμύρια αύξηση μετοχικού κεφαλαίου, στην ουσία δεν είναι τα 10 εκατομμύρια που βάζεις, είναι ότι με τα 10 εκατομμύρια που έβαλες στην εταιρεία μπορεί να σηκώσει παραπάνω χρέος, παραπάνω τραπεζικό δανεισμό. Συνήθως η αναλογία είναι 1 προς 2, δηλαδή εάν βάλεις 10 μπορεί να πάρεις άλλα 20.
Οπότε, ξαφνικά, ένας επιχειρηματίας ο οποίος, όσο και καλή να είναι η εταιρεία του -γιατί εμείς επενδύουμε σε καλές εταιρείες, γιατί είναι growth το fund, δεν επενδύουμε σε προβληματικές- ξαφνικά έχει στα 10 εκατ. ποσό 30 εκατ. στο μυαλό του να σκεφτεί τι επενδύσεις μπορεί να κάνει.
Όταν βάζεις χρήματα σε μία εταιρεία στην ουσία ανοίγει το καπάκι του ονείρου για τον επιχειρηματία
Αυτό του ανοίγει τον ορίζοντα, το τι μπορεί να κάνει. Δηλαδή πράγματα τα οποία πριν δεν τα σκεφτόταν, μετά μπορεί να τα σκεφτεί.
Να σας πω δύο παραδείγματα. Να κάνει μία επένδυση πολύ μεγαλύτερη από αυτή που είχε στο μυαλό του. Για να μεγαλώσει την εταιρεία του. Να εξαγοράσει εταιρεία και να την ενώσει με την εταιρεία του ώστε να δημιουργήσει οικονομίες κλίμακος και να μπει σε χώρους που δεν ήταν πριν. Εμείς κάνουμε πολλά τέτοια. Να τον βοηθήσεις να ανοίξει τον ορίζοντα, το τι μπορεί να κάνει. Και πώς αυτό μπορεί να επηρεάσει την αξία της εταιρείας του μέσω της αύξησης της κερδοφορίας.
Αυτό πια έχει αρχίσει και γίνεται κατανοητό στον μέσο επιχειρηματία. Και είναι πολύ εύκολο πλέον να τον πείσεις ή πολύ πιο εύκολα από αυτό που νόμιζα όταν ξεκίναγα αυτή την προσπάθεια.
Άρα λοιπόν, όταν πηγαίνουμε και μιλάμε με έναν επιχειρηματία, έχουμε μελετήσει την εταιρεία του καλά, ξέρουμε από πριν τι πρέπει, κατά τη γνώμη μας, να κάνει. Αυτό δεν σημαίνει ότι ξέρουμε τη δουλειά τη συγκεκριμένη καλύτερα από τον επιχειρηματία. Αλίμονο.
Αυτό που λέμε είναι ότι του δίνουμε μια στρατηγική εναλλακτική, που συνήθως οι άνθρωποι της αγοράς αυτής, την αγοράζουν, και έτσι μεγαλώνει και η επιχείρηση. Για να πάρετε μια αίσθηση, εάν έχουμε πετύχει σε 2,5 χρόνια αυτούς τους ρυθμούς, φανταστείτε τι μπορεί να πετύχει σε 4 χρόνια, σε 5 χρόνια.
Και μάλιστα όσο πιο νωρίς μπει στην εταιρεία τόσο πιο γρήγορα γίνεται η ανάπτυξη αυτή. Αυτό λοιπόν είναι το ενδιαφέρον σε αυτή τη δουλειά.
Επίσης έχουμε πολύ τη λογική των εξαγορών και συγχωνεύσεων. Δηλαδή, πέρα από την αυτόνομη ανάπτυξη που μπορεί να πετύχει μια εταιρεία, σκεφτόμαστε πώς μπορεί να μεγαλώσει μέσω εξαγορών και συγχωνεύσεων.
Το έχουμε κάνει 4 - 5 φορές και μάλιστα στο καινούριο fund ,που ξεκίνησε τον Ιούλιο του 2024, έχουμε δύο περιπτώσεις που ξεκινάμε, με το καλημέρα, με εξαγορές άλλων εταιρειών. Δηλαδή μπαίνουμε και στην εταιρεία και ταυτόχρονα κάνουμε και εξαγορά σε άλλη εταιρεία.
- Οπότε συμβάλλετε, κάπως αθόρυβα, στον μετασχηματισμό των επιχειρήσεων που συνδέεται με το παραγωγικό μοντέλο. Δηλαδή πιο μικρά σχήματα να γίνουν πιο μεγάλα και πιο εξωστρεφή.
Αυτό προσπαθούμε να κάνουμε, όπως το είπατε.
- Από τη μέχρι τώρα διαδρομή σας στην EOS Capital, ποια είναι τα σημεία αυτά που θα ξεχωρίζατε ως σημαντικότερα, ως ορόσημα;
Κοιτάξτε, κατ’ αρχάς έχω αλλάξει κι εγώ μέσα απ’ αυτή τη διαδρομή.
Ξέρετε, ο τραπεζίτης και μάλιστα όταν είσαι σε πολύ υψηλή θέση, δεν ασχολείται με εταιρείες οι οποίες είναι κάτω από το ραντάρ των μεγάλων. Συνήθως μιλάει με τις πολύ μεγάλες εταιρείες και τους μεγάλους επιχειρηματίες.
Μέσα από αυτή τη διαδρομή συνειδητοποίησα ότι υπάρχει πολύ μεγάλος πλούτος σε εταιρείες οι οποίες είναι κάτω από το ραντάρ των μεγάλων επιχειρήσεων.
Στο πρώτο fund κοιτάγαμε εταιρείες μέχρι 50 εκατ. τζίρο, 250 άτομα προσωπικό. Στο δεύτερο fund πηγαίναμε μέχρι 100 εκατ. τζίρο, μέχρι 500 άτομα προσωπικό. Με το δεύτερο fund καλύπτουμε το 99,99% της επικράτειας.
Άρα βλέπουμε το τι συμβαίνει κάτω από τις 300 μεγάλες επιχειρήσεις. Αυτό με έκανε και εμένα αλλά και τους συνεργάτες να δούμε αγορές και να καταλάβουμε πώς λειτουργεί η οικονομία σε χώρους που πριν δεν είχαμε ιδέα.
Εγώ προσωπικά για να καταλάβετε, έχω δει περίπου 400 εταιρείες αυτά τα 5 - 6 χρόνια στα οποία είμαι σε αυτή την αγορά. Και από 400 εταιρείες έχουμε κάνει 11 deals στο πρώτο και θα κάνουμε άλλα 11 στο δεύτερο fund. Άρα αρχίζουμε και καταλαβαίνουμε τις δυναμικές κάθε αγοράς, τις δυναμικές συγκεκριμένων επιχειρήσεων.
Μπορεί να έχεις δει μια εξαιρετική εταιρεία στα νούμερα, αλλά να μη σου κάνει επιχειρηματίας. Ή να έχεις δει εταιρεία και να σου κάνει ο επιχειρηματίας με το καλημέρα. Και να βλέπεις πολύ μεγάλο, πολύ μεγάλο potential στην εταιρία αυτή και να θες να αγαπηθείς με τον επιχειρηματία και να μπεις με το καλημέρα. Υπάρχουν εταιρείες που φλερτάρουμε τέσσερα χρόνια για να κάνουμε συναλλαγή.
Έχει πολύ ενδιαφέρον αυτή η αγορά και ειδικά με το που μπαίνουμε τώρα σε εταιρείες από τα 50 εκατ. μέχρι τα 100 εκατ. που δεν μπαίναμε πριν, μας έχει ανοίξει ένας άλλος ορίζοντας.
Κυρίως κοιτάμε -για να πάρετε μια αίσθηση- είναι περίπου 500 οι εταιρίες μέχρι τα 50 εκατ. τζίρου που έχουμε εγκύψει και είναι άλλες περίπου 170 - 180, από τα 50 έως τα 100 εκατ. που κοιτάμε.
Εταιρείες οι οποίες έχουν τεράστιο πλεονέκτημα και ανόδου και ποιότητας ανθρώπων, οι οποίες μπορούν να τους οδηγήσουν και να πάνε πολύ καλύτερα.
Άρα λοιπόν θα έλεγα ότι μάλλον καταλαβαίνω την αγορά καλύτερα σήμερα, από ό,τι την καταλάβαινα όταν ήμουν τραπεζίτης. Γιατί σαν τραπεζίτης σκεφτόμουν τα πολύ μεγάλα deals. Μίλαγα με δισεκατομμύρια. Τώρα μιλάμε με εκατομμύρια, αλλά είναι πολύ πιο γήινο αυτό που κάνουμε τώρα.
- Περιγράψατε περίπου 600 - 700 εταιρείες που είναι κάτω από το ραντάρ των μεγάλων, καλές εταιρείες. Είναι ικανοποιητικός αυτός ο αριθμός εταιρειών για μια χώρα σαν την Ελλάδα.
Όχι δεν είναι. Αλλά ακούστε, οι εταιρείες αυτές έχουν καταλήξει σε αυτό το νούμερο με κάποια συγκεκριμένα κριτήρια τα οποία έχουμε βάλει εμείς, τα οποία κριτήρια είναι πολύ αυστηρά. Άρα δεν είναι μόνο αυτές οι 700 εταιρείες που κάποιος θα μπορούσε να δει και να ασχοληθεί. Είναι περισσότερες, αλλά μη νομίζετε πολύ περισσότερες.
Προετοιμάζοντας το έδαφος για την επόμενη γενιά
- Τα επόμενα σχέδια της EOS Capital; Υπάρχει ένας πιο μεγάλος στόχος που έχετε θέσει σε πιο μακροπρόθεσμο ορίζοντα.
Κοιτάξτε, εδώ έχουμε πάρει μια απόφαση όλοι οι μέτοχοι -και εδώ πρέπει να πω ότι αυτή η εταιρεία δεν είναι το fund του Ταμβακάκη. Είμαστε 11, σήμερα που μιλάμε, άνθρωποι οι οποίοι «τρέχουμε» το fund και δεν αναφέρομαι στο βοηθητικό κομμάτι, αλλά αναφέρομαι στους ανθρώπους οι οποίοι εμπλέκονται ουσιαστικά με τη διαχείριση των κεφαλαίων.
Πήραμε μια απόφαση ότι αυτή τη δουλειά θα τη δούμε σαν μια δουλειά που θέλουμε να είμαστε και τώρα και για τα επόμενα χρόνια. Άρα λοιπόν, αυτό που κοιτάμε να κάνουμε είναι δύο πράγματα.
Το ένα είναι να δούμε πώς μπορούμε να μεγαλώσουμε τα υπό διαχείριση κεφάλαια. Και εδώ πέρα δεν πρόκειται να κάνουμε τίποτα διαφορετικό, αλλά από το να αντιγράψουμε αυτό που έχει γίνει εδώ και 15 - 20 χρόνια σε άλλες αγορές, να το κάνουμε αλά γκρέκα, να το κάνουμε με τα ελληνικά δεδομένα. Άρα θέλουμε να επεκταθούμε και σε άλλους χώρους, σε άλλα αντικείμενα, εκτός από τις μικρομεσαίες, άρα να δημιουργήσουμε άλλα verticals με διαφορετικά αντικείμενα.
Και το δεύτερο είναι ότι συνέχεια προσπαθούμε να προσελκύσουμε ταλέντο, καινούργιο ταλέντο, γιατί αυτή η δουλειά είναι άνθρωποι. Μέχρι στιγμής νομίζω ότι είμαστε πάρα πολύ ευχαριστημένοι με το ταλέντο το οποίο έχουμε προσελκύσει, αλλά είμαστε και στη διαδικασία να προσελκύσουμε παραπάνω ταλέντο.
Πρέπει κάποιος να συνειδητοποιεί και την ηλικία του και να βάζει καινούργιες γενιές
Μην ξεχνάτε ότι πρέπει κάποιος να συνειδητοποιεί και την ηλικία του και να βάζει καινούργιες γενιές μέσα, οι οποίες καινούριες γενιές να ξέρετε ότι έχουν πολύ μεγάλα πλεονεκτήματα.
Είναι πολύ καλά σπουδαγμένοι. Είναι πολύ εξωστρεφείς. Δεν είναι δηλαδή αυτό που λέμε Ελληνάρες. Είναι και άνθρωποι οι οποίοι έχουν ζήσει, έχουν δουλέψει στο εξωτερικό, πολύ.
Και ο Νικόλαος Χρυσανθόπουλος και ο Γιάννης Παπαδόπουλος, που είναι οι δύο βασικοί εταίροι μου, είναι ακριβώς στην ίδια λογική και με αυτούς πιστεύω ότι, πιθανώς και με καινούργιους οι οποίοι που θα μπούνε μέσα, θα πάει η εταιρεία στο επόμενο επίπεδο.
Πιστεύω ότι το 2025 και 2026 θα είναι πολύ κρίσιμες χρονιές για μας. Έχουμε πολύ μεγάλα σχέδια. Αρκεί να σας πω ότι αυτή τη στιγμή δουλεύουμε σε 6 καινούργιες επενδύσεις για το καινούργιο fund.
Θα ξεπεράσουν τα 6 δισ. τα υπό διαχείριση κεφάλαια των private equity - venture capital στην Ελλάδα στην επόμενη 3ετία
Δουλεύουμε σε 3 - 4 απόεπενδύσεις για το πρώτο fund, συζητάμε τι θα κάνουμε στρατηγικά στο επόμενο διάστημα. Είναι ένας χώρος ο οποίος θα ανέβει του private equity και του venture capital στην Ελλάδα, θα ανέβει σημαντικά.
Θα σας πω ότι -για να πάρετε μια αίσθηση πώς εξελίσσεται αυτός ο χώρος- το 2018, το σύνολο του οικοσυστήματος private equity και venture capital στην Ελλάδα, οι ελληνικές εταιρείες μιλάω, είχαν υπό διαχείριση περίπου 550 εκατ.
Σήμερα υπερβαίνουν τα 2,8 δισεκατομμύρια και η άποψή μου είναι ότι θα υπερβούν τα 6 δισεκατομμύρια στα επόμενα 2 - 3 χρόνια.
Το μεγάλο δίδαγμα της κρίσης: Να μην ξεχειλώνουμε
- Ζήσατε από υψηλές θέσεις την πορεία των ελληνικών τραπεζών, από το τιμόνι της Εθνικής Τράπεζας, και μετά την κρίση που δοκίμασε την Ελλάδα. Έτσι, σήμερα, με την απόσταση του χρόνου που έχει μεσολαβήσει, ποια θεωρείτε ότι είναι τα σημαντικότερα διδάγματα της περιπέτειας εκείνης που ζήσαμε;
Να μην ξεχειλώνουμε. Η χώρα είχε ξεχειλώσει. Να θυμίσω ότι εγώ έτυχα να είμαι διοικητής στην Εθνική την περίοδο τέλος 2009 με 2012. Πηγαίναμε στην τράπεζα το πρωί και δεν ξέραμε, όχι αν έχουμε τράπεζα το απόγευμα, αλλά αν έχουμε τραπεζικό σύστημα.
Περάσαμε δύσκολα. Ειδικά οι πρώτοι μήνες, από Φεβρουάριο μέχρι τον Μάιο του 2010 ήταν… Μπορώ να γράψω βιβλίο.
Οι Έλληνες έχουμε μια τάση να ξεχειλώνουμε. Πρέπει κάποιος να μας μαζεύει. Και καλό είναι να μαζευόμαστε μόνοι μας και να μην μας μαζεύουν οι ξένοι.
Ελπίζω ότι αυτό δεν θα το ξαναδούμε γιατί νομίζω ότι σε μεγάλο βαθμό μας έχει γίνει μάθημα. Αλλά αυτό να θυμίσω ότι σε πολύ μεγάλο βαθμό περνάει από τις αποφάσεις των πολιτικών ταγών της χώρας. Νομίζω ότι έχει επικρατήσει η λογική ευτυχώς.
Οι Έλληνες έχουμε μια τάση να ξεχειλώνουμε πρέπει κάποιος να μας μαζεύει
Άρα είμαι λίγο πιο αισιόδοξος όσον αφορά το τι μπορεί να γίνει στο μέλλον. Συν ότι μας έχουν κι ένα μάτι, μας κοιτάνε λίγο και οι ξένοι να μην ξεφύγει το πράγμα. Αλλά πρέπει να μαζέψουμε αυτά τα οποία ακόμα δεν έχουν μαζευτεί.
Και αυτό προϋποθέτει κόπο, χρόνο, αλλά κυρίως προϋποθέτει και πολιτικές αποφάσεις για να μπορέσει να αλλάξει η χώρα πορεία. Θέλουμε μακροπρόθεσμες στρατηγικές.
Η μακροπρόθεσμη στρατηγική είναι το Α και το Ω. Δείτε άλλες χώρες. Δείτε πώς λειτούργησε η Πορτογαλία. Δείτε πώς λειτουργεί το Ισραήλ, που είναι μια κλασική περίπτωση μικρής χώρας. Πώς παίρνουν αποφάσεις για το μέλλον τους ακόμα και κάτω από πολιτική αστάθεια. Σήμερα το Ισραήλ έχει πολιτική αστάθεια. Παρόλα αυτά οι βασικές στρατηγικές της χώρας δεν αλλάζουν.
Θα ήθελα να το δω αυτό σε αυτή τη χώρα να συμβαίνει.
Ιστορικό πλήγμα οι απώλεια των επενδύσεων των τραπεζών στην ΝΑ Ευρώπη
- Τα τελευταία χρόνια διατυπώνεται έντονη κριτική για τις τράπεζες και αν εκπληρώνουν το ρόλο τους στην οικονομία. Ποια είναι η αίσθησή σας για την κριτική αυτή;
Οι τράπεζες πάντα είναι εύκολος στόχος. Ο κόσμος έχει δυσαρεστηθεί με τις τράπεζες γιατί έχει βάλει πολλές φορές το χέρι στην τσέπη για να τις διασώσει.
Να θυμίσω ότι η διάσωση των τραπεζών, ή μάλλον το πρόβλημα των τραπεζών, δεν προέκυψε από τα λάθη των τραπεζών. Γιατί ό,τι και να λέμε, λάθη γίνανε, δεν λέω ότι δεν γίνανε, αλλά βασικά οι τράπεζες κατέρρευσαν επειδή κατέρρευσε το Δημόσιο, επειδή κατέρρευσε η χώρα.
Καταρρέοντας η χώρα, δημιουργήθηκαν δύο προβλήματα, ένα στα ομόλογα, που ήταν πολύ φορτωμένες οι ελληνικές τράπεζες, και το δεύτερο ήτανε ότι κατέρρευσε η κατανάλωση, με αποτέλεσμα να καταρρεύσουν εταιρείες και κατ’ επέκταση να χτυπήσουν κόκκινα δάνεια στις τράπεζες.
Λοιπόν, οι τράπεζες έχουν βελτιωθεί τα τελευταία χρόνια. Όσον αφορά το χειρισμό των NPEs και NPLs, τα πράγματα είναι καλύτερα. Βέβαια δεν έχει τελειώσει η κοστολόγηση του λογαριασμού, έρχεται σταδιακά. Αλλά παρόλα αυτά, όσον αφορά το ποσοστό των κακών δανείων στους ισολογισμούς, αυτό έχει καθαρίσει.
Οι τράπεζες τα τελευταία 15 χρόνια έκαναν άμυνα, δεν κάνανε επίθεση, προσπαθούσαν να μαζέψουν τα κομμάτια τους.
Τι γίνεται; Οι τράπεζες έβγαλαν κέρδη αρκετά τα τελευταία 2 - 3 χρόνια. Αυτό εν μέρει οφειλόταν και σε συγκυρία, γιατί ανέβηκαν πολύ τα επιτόκια και κατ’ επέκταση οι τράπεζες πήραν έναν μποναμά τον οποίο δεν τον είχαν προϋπολογίσει και έτσι ενίσχυσαν τα κεφάλαιά τους.
Αυτό είναι καλό, που σε συνδυασμό με την πτώση των NPEs, αυτό δημιουργεί μια καλύτερη βάση για τη μετεξέλιξη.
Τραπεζικό σύστημα χωρίς λιανική τραπεζική δεν υπάρχει
Παρόλα αυτά, η ζήτηση για δάνεια δεν είναι πολύ μεγάλη. Κατ’ αρχάς να θυμίσω το εξής, ότι τραπεζικό σύστημα χωρίς λιανική τραπεζική δεν υπάρχει. Δηλαδή τα κέρδη τα πολλά οι τράπεζες, παραδοσιακά, όχι μόνο στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, τα βγάζουν από την λιανική τραπεζική.
Αν δείτε τη ζήτηση για καταναλωτικά και για στεγαστικά δάνεια είναι ακόμα πάρα πολύ χαμηλή. Σε αυτό δεν φταίνε οι τράπεζες. Φταίει ότι η οικονομία, δεν τρέχει τόσο γρήγορα όσο θα μπορούσαμε.
Επίσης, οι τράπεζες έχουν ένα άλλο μειονέκτημα, ότι ενώ παλιά είχαν περισσότερο ποσοστό συμμετοχής των κερδών από τις από τις προμήθειες, οι προμήθειες είναι πλέον χαμηλές και γι’ αυτό βλέπετε την αγωνία των τραπεζών να μπουν και σε άλλους χώρους που είχαν αναγκαστεί να φύγουν στο παρελθόν, δηλαδή στην ασφαλιστική αγορά, βλέπετε τι γίνεται τελευταία.
Ένα μεγάλο κομμάτι των εσόδων των τραπεζών προερχόταν από το εξωτερικό. Αυτό χάθηκε.
Ξέρουμε ότι υπάρχουν τράπεζες οι οποίες ενδιαφέρονται να αγοράσουν asset managers, δηλαδή εταιρείες που να διαχειρίζονται κεφάλαια. Όλα αυτά είναι μέσα στο άγχος των τραπεζών να ξαναβρούν τον ρυθμό τον οποίο είχαν πριν από το 2009.
Επίσης, μην ξεχνάτε ότι ένα μεγάλο κομμάτι των εσόδων των τραπεζών προερχόταν από το εξωτερικό την παλιά εποχή, γιατί οι τράπεζες αναπτύχθηκαν μεταξύ 1998 και 2008 παρά πολύ στο εξωτερικό. Αυτό χάθηκε. Αυτό ήταν ένα τεράστιο πλεονέκτημα που είχε δημιουργηθεί όχι μόνο για το τραπεζικό σύστημα, αλλά για την επιχειρηματικότητα της Ελλάδος, εκτός Ελλάδος, το οποίο εξαφανίστηκε.
Με εξαίρεση ίσως την Eurobank, η οποία έχει κρατήσει κάποια σημαντικά στοιχεία και επενδύσεις στο εξωτερικό, οι υπόλοιπες τράπεζες αυτό που είχαν δημιουργήσει στην ουσία έχει εξαφανιστεί και αυτό είναι πάρα πολύ κακό γιατί είναι πολύ δύσκολο να ξαναχτιστεί αυτό.
Άρα λοιπόν υπάρχουν προβλήματα ακόμα. Παρόλα αυτά είμαστε σε ένα σχετικά καλύτερο δρόμο.
Τώρα γιατί υπάρχει αυτή η γκρίνια για τις τράπεζες, να σας θυμίσω ότι πάντα υπήρχε γκρίνια για τις τράπεζες. Ενίοτε είναι και δικαιολογημένη. Για το θέμα των προμηθειών έχει γίνει πολύς ντόρος, αλλά στην ουσία οι προμήθειες που μειώθηκαν είναι 120 εκατομμύρια. Δηλαδή για το τραπεζικό σύστημα δεν είναι κάτι δραματικό.
Παρόλα αυτά, ίσως οι τράπεζες να έχουν πάρει από μόνες τους μέτρα, να μειωθούν κάποια κόστη τα οποία δεν είναι λογικά.
Νομίζω ο καλύτερος οδηγός σε αυτά είναι να δει κάποιος τι γίνεται στο εξωτερικό. Πως έχουν καταλήξει και έχουν ισορροπήσει οι προμήθειες στο εξωτερικό και να το κάνει και στην Ελλάδα.
- Με όλο αυτό τον ψηφιακό μετασχηματισμό που πραγματοποιείται και ο οποίος τρέχει με πολύ μεγάλη ταχύτητα, πόσο αλλάζει το παραδοσιακό μοντέλο των τραπεζών και ποιες είναι οι προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπίσουμε;
Τεράστια. Μιλάμε για άλλες εταιρείες. Το 2008 - 2009 το σύνολο των τραπεζικών καταστημάτων ήταν 4.500 και σήμερα νομίζω είναι 1.700. Η έννοια του καταστήματος παύει να έχει την έννοια που είχε στο παρελθόν. Η ψηφιακή μετάλλαξη των τραπεζών θα καταστήσει τις τράπεζες να είναι κυρίως ψηφιακού τύπου οι υπηρεσίες και όχι διαπροσωπικού τύπου.
Άρα αλλάζει πάρα πολύ και θα αλλάξει κατά την άποψή μου πολύ παραπάνω. Και εδώ θέλει έξυπνες κινήσεις. Δηλαδή οι τράπεζες πρέπει να αλλάξουν το μοντέλο των επενδύσεών τους και να επικεντρωθούν περισσότερο σε αυτό που λέγεται Fintech.
Και γι’ αυτό βλέπετε ότι πολλές εταιρείες fintech εξαγοράζονται σήμερα από τράπεζες στο εξωτερικό, απλώς για να κόψουν δρόμο, για να μπουν μια ώρα γρηγορότερα σε αυτό τον τομέα.
Και μάλιστα αυτό που παρατηρείται είναι ότι τις εξαγορές αυτές δεν τις εντάσσουν κατευθείαν μέσα στον κεντρικό μηχανισμό των τραπεζών, γιατί υπάρχει περίπτωση ο κεντρικός μηχανισμός των τραπεζών να τις πνίξει αυτές τις καινούργιες προσπάθειες και τον κρατάνε όσο το δυνατόν πιο ανεξάρτητο, ώστε να μπορεί να τρέχει με διαφορετικούς ρυθμούς απ’ ότι τρέχει το παραδοσιακό κομμάτι της τράπεζας.
Νομίζω ότι αλλάζει αυτή η αγορά και αλλάζει δραματικά. Και ευτυχώς που αλλάζει γιατί κάνει την επικοινωνία της τράπεζας με τον πολίτη ή τον επιχειρηματία πολύ πιο εύκολη. Δεν είμαστε εκεί ακόμα, έχουμε δρόμο να καλύψουμε, αλλά παρόλα αυτά βλέπω ότι όλες οι διοικήσεις των τραπεζών είναι σε αυτή τη λογική.
Ακολουθήστε το Business Daily στο Google news
