Συνεργασίες πανεπιστημίων - επιχειρήσεων: Βιομηχανικά διδακτορικά

των Άγγελου Τσακανίκα, Δρ Ευάγγελου Σιώκα*

Δημοσιεύτηκε πρόσφατα έκθεση από τον ΣΕΒ, η οποία προσπαθεί να συνεισφέρει με προτάσεις στο ζήτημα της ενδυνάμωσης των σχέσεων πανεπιστημίων και παραγωγικού τομέα της οικονομίας. Η έκθεση αξιοποιεί εμπειρογνωμοσύνη που εκπονήθηκε στο Εργαστήριο Βιομηχανικής και Ενεργειακής Οικονομίας του ΕΜΠ από τους υπογράφοντες και αφορά στην αξιοποίηση των λεγόμενων βιομηχανικών διδακτορικών ή υποτροφιών.

Είναι γεγονός ότι η Ελλάδα υστερεί σε δείκτες που αφορούν στον τομέα της έρευνας και καινοτομίας, παρόλο που η εικόνα έχει βελτιωθεί τα τελευταία χρόνια, με βάση τουλάχιστον τις ευρωπαικές έρευνες καινοτομίας (Community Innovation Surveys). Οι όποιες καλές επιδόσεις μας στηρίζονται κυρίως στην ερευνητική και ακαδημαϊκή κοινότητα, όταν από την άλλη πλευρά, στον επιχειρηματικό τομέα καταγράφονται μόνο κάποιες νησίδες ισχυρής Ε&Α σε συγκεκριμένους κλάδους που τελικά αφορούν και σε συγκεκριμένες επιχειρήσεις.

Για να μπορέσει όμως η Ελλάδα να μετεξελιχθεί σε μια σύγχρονη οικονομία της γνώσης, χρειάζεται να επιτευχθεί μεγαλύτερη αλληλεπίδραση μεταξύ επιχειρήσεων και ακαδημαϊκού χώρου. Πλήθος εμπειρικών ερευνών έχει δείξει ότι βασικό εμπόδιο στη στενότερη συνεργασία επιχειρήσεων και πανεπιστημίων είναι η διαφορετική κουλτούρα και στόχευση των δύο «κόσμων», οι προτεραιότητες, οι στάσεις και συμπεριφορές, ειδικά ως προς την αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της έρευνας. Η ακαδημαϊκή κοινότητα επιδιώκει συνήθως την προβολή των αποτελεσμάτων της σε επιστημονικά περιοδικά, καθώς οι δημοσιεύσεις παραμένουν το κομβικότερο κριτήριο ανέλιξης εντός των πανεπιστήμιων. Από την άλλη πλευρά, η επιχειρηματική κοινότητα επιθυμεί ταχύτητα στην επίλυση ενός προβλήματος και συνήθως αποκλειστική και άμεση αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων για παραγωγικούς/εμπορικούς σκοπούς. Έτσι τελικα έχει αναπτυχθεί δυσπιστία προθέσεων και αδιαφορία για στενότερη συνεργασία που τελικά αναχαιτίζουν την εμπορική αξιοποίηση των καινοτομιών. Μέρος των προβλημάτων δεν αφορά όμως μόνο την κουλτούρα της συνεργασίας, αλλά και θεσμικά εμπόδια, ειδικά στην πλευρά των πανεπιστημίων.

Θεωρούμε όμως ότι μετά από μια οξεία οικονομική κρίση, το ενδιαφέρον τόσο του πανεπιστημιακού, όσο και του επιχειρηματικού κόσμου για στενότερη συνεργασία μεταξύ των δύο πλευρών έχει ενισχυθεί και είμαστε ώριμοι για πιο τολμηρές παρεμβάσεις στον τομέα αυτό. Στο πλαίσιο αυτό, ένα από τα εργαλεία που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν είναι η χρηματοδότηση μέσω υποτροφιών διδακτορικών διατριβών που αγγίζουν θέματα και προβλήματα που σχετίζονται με τη βιομηχανία (βιομηχανικά διδακτορικά).

Οι Βιομηχανικές Διατριβές είναι, πρωτότυπες, εφαρμοσμένου προσανατολισμού, ερευνητικές εργασίες οι οποίες εκπονούνται από υποψήφιους διδάκτορες στοχεύοντας στην εξεύρεση μιας νέας και επιστημονικά τεκμηριωμένης λύσης σε συγκεκριμένα προβλήματα σε μια παραγωγική διαδικασία. Δεν πρόκειται απλώς για κάποιες ερευνητικές συνεργασίες μεταξύ επιχειρήσεων και πανεπιστημίων που υπάρχουν άλλωστε εδώ και αρκετά χρόνια στο ελληνικό περιβάλλον, είτε μέσω εθνικών είτε ευρωπαϊκών πόρων, αλλά για πιο μακροχρόνιες συνεργασίες που μέσω της επίλυσης ενός τεχνικού προβλήματος, προάγει την ευρύτερη θεωρητική ή τεχνολογική γνώση σε ένα πεδίο.

Η αλήθεια είναι ότι υπάρχουν προγράμματα στήριξης διδακτορικής έρευνας στα οποία συμμετέχουν ενεργά και επιχειρήσεις. Τέτοιες περιπτώσεις αποτελούν τα ευρωπαϊκά προγράμματα (πχ FWPs, Marie Curie κ.α.) ή επιμέρους ερευνητικές συνεργασίες για την επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων τα οποία επικαλύπτονται είτε με την εκπόνηση διατριβής, είτε με τμήμα έρευνας το οποίο θα συμπεριληφθεί εντός της διατριβής του υποψήφιου διδάκτορα. Ταυτόχρονα δίνονται και κρατικές υποτροφίες που χρηματοδοτούνται - από εθνικούς ή/και κοινοτικούς πόρους - σε τομείς που ενδιαφέρουν και την παραγωγή (ΙΚΥ, ΕΛΙΔΕΚ, κτλ).

Η εμπειρία όμως έχει δείξει ότι ο χρονισμός αυτών των προγραμμάτων και οι καθυστερήσεις στις αντίστοιχες αξιολογήσεις δημιουργεί πολλές φορές ανακολουθίες και προβληματική σύνδεση προσφοράς και ζήτησης. Μέσω της αξιοποίησης ενός πρόσθετου εργαλείου όπως τα βιομηχανικά διδακτορικά θα μπορούσαμε αφενός να μοχλεύσουμε πολύ περισσότερους πόρους για υποτροφίες από τον ιδιωτικό τομέα, αφετέρου να εξοικονομήσουμε και να ανακατευθύνουμε δημόσιους πόρους σε τομείς που ίσως δεν συγκεντρώνουν ενδιαφέρον από τον παραγωγικό τομέα (ανθρωπιστικές επιστήμες, κτλ.).

Ένα επιτυχημένο πρόσφατο παράδειγμα είναι το πρόγραμμα Βιομηχανικών Διδακτορικών του Ε.Κ.ΕΦ.Ε. «Δημόκριτος» που αποτελεί αυτή τη στιγμή τη μοναδική περίπτωση διδακτορικού προγράμματος σπουδών στο οποίο η εμπλοκή επιχειρήσεων είναι θεσμοθετημένη νομικά. Παρόλο που το πρόγραμμα αναφέρεται κυρίως ως βιομηχανικές υποτροφίες και οι περισσότερες αφορούν μεταδιδακτορική έρευνα, πρόκειται αναμφίβολα για μια πρώτη ουσιαστική πρωτοβουλία στην κατεύθυνση αυτή. Μάλιστα κατά την υλοποίηση του προγράμματος, αμβλύνθηκαν μια σειρά από προβλήματα γραφειοκρατίας, δείγμα ότι βρίσκονται λύσεις όταν υπάρχει επιμονή.

Επομένως η εικόνα δεν είναι εντελώς απογοητευτική, καθώς πανεπιστήμια και επιχειρήσεις έχουν γεφυρώσει σχετικά το χάσμα μεταξύ τους. Έχουν έτσι πυκνώσει οι συνεργασίες τα τελευταία χρόνια σε διάφορα πεδία (πρακτική άσκηση, μέρες καριέρας, σεμινάρια, διαγωνισμοί καινοτομίας, κτλ) γεγονός που φανερώνει αυξημένο ενδιαφέρον και από τις δύο πλευρές. Όμως παρατηρείται ακόμα έλλειψη συστηματικότητας, ενώ οι πρωτοβουλίες πολλές φορές είναι αποσπασματικές και λειτουργούν σε θεσμικό κενό.

Στο πλαίσιο αυτό θα μπορούσαν να προταθούν οι ακόλουθες παρεμβάσεις που αφορούν τις συνθήκες εκπόνησης βιομηχανικού διδακτορικού:

• Θεσμική οριοθέτηση εμπλοκής επιχειρήσεων σε προγράμματα διδακτορικών σπουδών μέσω δυνατότητας υποβολής σε ένα Ίδρυμα δήλωσης ερευνητικού ενδιαφέροντος για κάποιο πρόβλημα η οποία να κοινοποιείται στο διδακτικό και ερευνητικό προσωπικό. Η ύπαρξη διαφανούς μηχανισμού ενημέρωσης θα άμβλυνε και την όποια κριτική για επιλεκτικές σχέσεις μελών ΔΕΠ με τις επιχειρήσεις.

• Πρόβλεψη για χρηματοδότηση προγραμμάτων διδακτορικών σπουδών από επιχειρήσεις και νομική κατοχύρωση της παρουσίας τους ως φορέα συνεπίβλεψης των διατριβών. Η χρηματοδότηση θα μπορούσε να αποκτήσει τη μορφή υποτροφίας, υιοθετώντας ένα σύνηθες μοντέλο που ακολουθείται ήδη σε αντίστοιχα προγράμματα, (π.χ. ΙΚΥ).

• Διερεύνηση δυνατότητας συμμετοχής στελεχών επιχειρήσεων στην επιτροπή επίβλεψης και αξιολόγησης διδακτορικών διατριβών, χωρίς να αποδίδουν βαθμό. Μπορεί για παράδειγμα να εκφράζουν μη δεσμευτική γνώμη για τα υπόλοιπα μέρη της Επιτροπής. Προφανώς θα πρέπει να θεσπιστούν κριτήρια για τα άτομα αυτά, όπως η κατοχή διδακτορικού στο γνωστικό πεδίο στο οποίο εκπονείται η διατριβή. Άλλωστε δεν θα πρέπει να αγνοείται ότι η διαδικασία της υποστήριξης είναι μια εκπαιδευτική διαδικασία.

• Ενεργοποίηση άμεσων φορολογικών κινήτρων για τις επιχειρήσεις που επιλέγουν να συνεργαστούν με πανεπιστήμια στο πλαίσιο εκπόνησης διατριβών όπως μειωμένες εργοδοτικές εισφορές, υπερπόσβεση της υποτροφίας κτλ.

• Εκσυγχρονισμός προστασίας πνευματικών δικαιωμάτων, με εξειδικευμένα κριτήρια ανά τομέα, καθώς υπάρχουν ήδη διεθνείς πρακτικές στο ζήτημα αυτό.

• Δημιουργία ειδικού πλαισίου απασχόλησης για άτομα που εκπονούν διδακτορική διατριβή εντός επιχείρησης (ασφαλιστική κάλυψη, ειδική σύμβαση εργασίας κτλ).

• Αξιολόγηση - με κάποιο έστω βαθμό στάθμισης - της συνεργασίας με τον παραγωγικό τομέα ως επιπλέον μέτρο αριστείας στην διαδικασία αξιολόγησης εκλογής και εξέλιξης μελών ΔΕΠ.

• Πύκνωση κοινών δραστηριοτήτων που θα επιτρέψουν αποτελεσματικότερες δικτυώσεις και οργάνωση της ροής γνώσης για την ενίσχυση συνεργασιών μεταξύ των δύο πλευρών. Η ενεργοποίηση γραφείων μεταφοράς τεχνολογίας εντός των πανεπιστημιακών μονάδων θα μπορούσε να υποστηρίξει αυτή τη διαδικασία αποτελεσματικά.

* Ο κ. Άγγελος Τσακανίκας, είναι Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ και Διευθυντής Εργαστηρίου Βιομηχανικής και Ενεργειακής Οικονομίας (ΕΒΕΟ). Ο Δρ Ευάγγελου Σιώκα είναι Ερευνητικός συνεργάτης ΕΒΕΟ, Συντονιστής θερμοκοιτίδας ΕΠΙνοώ.