Υπήρξε εφαρμοσμένη βιομηχανική καινοτομία στην Ελλάδα; Η ελληνική βιομηχανία συνεισέφερε στη βελτίωση των συνθηκών ζωής των Ελλήνων και σε ποιο βαθμό; Οι πετυχημένες μεταπολεμικές βιομηχανίες είχαν κοινά χαρακτηριστικά; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά επιτυχίας; Ποια ήταν η ιστορία και ποια τα ξεχωριστά χαρακτηριστικά βιομηχανιών, όπως Χαλυβουργική, ΤΙΤΑΝ, ΑΓΕΤ Ηρακλής, Πειραϊκή Πατραϊκή, ΙΖΟΛΑ, Πετζετάκις και Ναυπηγεία Σκαραμαγκά που όλες μαζί κάποτε αποτελούσαν το 25% του συνόλου της ελληνικής βιομηχανίας;
Αυτά είναι ορισμένα από τα ερωτήματα που επιχειρεί να απαντήσει το βιβλίο του Λευτέρη Αναστασάκη με τίτλο: «Καινοτομία και βιομηχανικός μετασχηματισμός στην Ελλάδα 1950-1973, μύθοι και αλήθειες για το βιομηχανικό μετασχηματισμό της Ελλάδας», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Economia.
Σημειώνεται ότι τον πρόλογο του βιβλίου έχει γράψει ο διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδας, Γιάννης Στουρνάρας και τον επίλογο ο πρώην διοικητής της Εμπορικής Τράπεζας και του ΟΤΕ, Παναγής Βουρλούμης. Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον βιβλίο οικονομικής, τεχνολογικής και βιομηχανικής ιστορίας της μεταπολεμικής Ελλάδας. Το βιβλίο του Λευτέρη Αναστασάκη αποτελεί επιστέγασμα 30 ετών εμπειρίας του σε υπεύθυνες θέσεις στη βιομηχανία και πέντε ετών ιστορικής έρευνας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Σε συνέντευξή του στο Business Daily ο κ. Αναστασάκης, ο οποίος είναι επιχειρηματίας, CEO της τεχνολογικής εταιρείας Priority που απασχολεί 70 επιστήμονες υψηλής εξειδίκευσης ενώ κάνει κύκλο εργασιών άνω των τριών εκατ. ευρώ, μιλά για το βιβλίο, την ελληνική βιομηχανία, τους λόγους της αποβιομηχάνισης της χώρας.
Καταθέτει την άποψή του γιατί στην Ελλάδα πολεμήθηκε η επιχειρηματικότητα για δεκαετίας, για το αν η χώρα μας μπορεί να αποκτήσει ξανά ισχυρή και ανταγωνιστική βιομηχανία και ποιοι είναι οι τομείς που ο τόπος έχει συγκριτικά πλεονεκτήματα.
Να σημειωθεί ότι το σύνολο των εσόδων από τα συγγραφικά δικαιώματα ο Λευτέρης Αναστασάκης τα διαθέτει στο ΧΑΜΟΓΕΛΟ του Παιδιού.
- Κύριε Αναστασάκη, πώς προέκυψε η ιδέα της συγγραφής ενός βιβλίου για τη βιομηχανία, ενώ δεν είστε συγγραφέας;
Η αλήθεια είναι ότι με προέτρεψαν οι τρεις επιβλέποντες καθηγητές μου, δύο από το Πανεπιστήμιο Αθηνών και ένας από το Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Μου τόνισαν ότι το διδακτορικό πάνω στο οποίο βασίστηκε το βιβλίο είναι απολύτως πρωτότυπο, δεδομένου ότι μέχρι σήμερα δεν είχε γραφτεί η ιστορία της μεταπολεμικής βιομηχανίας, ειδικά με βάση την τεχνολογική συνιστώσα της. Επίσης γενικότερα η βιβλιογραφία της μεταπολεμικής ελληνικής βιομηχανίας είναι πολύ μικρότερη από την αντίστοιχη για την προπολεμική. Άρα, υπήρχε η ανάγκη να καλυφθεί το έλλειμμα ενημέρωσης, τουλάχιστον για όσους ανθρώπους ενδιαφέρονται για τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο και για την βιομηχανική δραστηριότητα.
- Στο βιβλίο σας, καταπιάνεστε εξονυχιστικά με εφτά μεγάλες και εμβληματικές ελληνικές βιομηχανίες, που για δεκαετίες μεσουράνησαν στη χώρα. Γιατί ειδικά με αυτές;
Πολύ εύστοχη η ερώτησή σας. Είναι γεγονός ότι κάθε επιλογή μέσα από ένα πολύ μεγάλο δείγμα, αφήνει ανοιχτή την πιθανότητα να μην συμπεριληφθούν ορισμένες κρίσιμες μονάδες. Η συγκεκριμένη όμως επιλογή των επτά εταιρειών που ανήκουν σε έξι βιομηχανικούς κλάδους υπακούει στην εξής λογική: Συμπεριλαμβάνονται έξι κλάδοι οι οποίοι στο υπό εξέταση διάστημα 1950 έως 1973 αποτελούσαν στην κυριολεξία το 50% της Ελληνικής βιομηχανίας. Οι επτά εταιρείες που εξετάζονται σε βάθος αποτελούσαν το 25% του συνόλου της ελληνικής μεταποίησης.
Πέραν του προφανούς ποσοτικού συσχετισμού, καλύπτονται βιομηχανικοί κλάδοι απολύτως κρίσιμοι σε όλη την Ευρώπη, αλλά και στην Ελλάδα για την ανάπτυξη της βιομηχανίας, δηλαδή η κλωστοϋφαντουργία με την οποία ξεκίνησε η βιομηχανική επανάσταση, η χαλυβουργία που ήταν ο μοχλός της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης, καθώς και η χημική βιομηχανία που δημιούργησε την τρίτη βιομηχανική επανάσταση στην κεντρική Ευρώπη. Επίσης καλύπτονται βιομηχανικοί κλάδοι που εξυπηρετούσαν την καταναλωτική ζήτηση (πχ λευκές συσκευές-ΙΖΟΛΑ), αλλά και κλάδοι που παρήγαγαν προϊόντα για άλλες βιομηχανίες, πχ ναυπηγεία και τσιμεντοβιομηχανία.
- Όπως αποδεικνύετε μέσα από την εκτεταμένη μελέτη του βιβλίου σας, η ελληνική βιομηχανία στήριξε την Ελλάδα σε μια πολύ δύσκολη περίοδο. Πώς, κατά τη γνώμη σας, φτάσαμε στις επόμενες δεκαετίες στην ιστορικών διαστάσεων αποβιομηχάνηση;
Επίσης εξαιρετικά εύστοχη ερώτηση, στην οποία μάλιστα αναφέρεται ο κύριος Βουρλούμης στον σοφό του επίλογο των πέντε σελίδων. Αν μου επιτρέπει και μένα να συνεισφέρω κάτι περισσότερο από τον κύριο Βουρλούμη, θα έλεγα το εξής: Η αποβιομηχάνιση μετά το 1973 δεν αποτέλεσε ελληνικό μόνον φαινόμενο, αλλά πανευρωπαϊκό. Ορισμένα νούμερα είναι χαρακτηριστικά. Σε τέσσερις ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες το ποσοστό των εργαζομένων που απασχολούνταν στη βιομηχανία συρρικνώθηκε σημαντικά από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 ως το 2012.
Στη Βρετανία μειώθηκε από 48 σε 20%, στην Ολλανδία από 42% σε 16%, στην Ιταλία από 40% σε 21% και στη Σουηδία από 45% σε 18%. Δυστυχώς η Ευρώπη επέλεξε να καταστεί μία ήπειρος βασιζόμενη στον τριτογενή τομέα δηλαδή στις υπηρεσίες, ωθώντας ουσιαστικά τη βιομηχανική παραγωγή σε τρίτες χώρες. Η συνθήκη της Λισσαβόνας για το μέλλον της Ευρώπης δηλώνει ξεκάθαρα ότι επιθυμούμε ως Ευρώπη να είμαστε μία ήπειρος γνώσης και παροχής υπηρεσιών. Στην Ελλάδα η αποβιομηχανοποίηση επιτάθηκε από ορισμένες επιπλέον λανθασμένες πολιτικές και επιχειρηματικές επιλογές, για τις οποίες σήμερα σχεδόν όλοι έχουμε μετανιώσει.
- Γιατί πολεμήθηκε η επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα για δεκαετίες; Γιατί πήρε σχεδόν λατρευτικές διαστάσεις η επιθυμία για διορισμό στο δημόσιο;
Συγγενής ερώτηση με την αμέσως προηγούμενη για την αποβιομηχανοποίηση. Είναι γεγονός ότι προς το τέλος του εικοστού αιώνα η λέξη επιχειρηματικό κέρδος κυριολεκτικά δαιμονοποιήθηκε. Αντίθετα το κέρδος το οποίο προέκυπτε από τεχνάσματα και ασαφείς ευρωπαϊκές «επιχορηγήσεις» θεωρήθηκε εθνική μαγκιά και πλεονέκτημα της ελληνικής φυλής.
Η ψυχολογική καταδίκη της επιχειρηματικότητας παρέσυρε και την προσήλωση πολλών πτυχιούχων στην καριέρα. Έτσι φτάσαμε στο παράδοξο σημείο πολλοί νέοι άνθρωποι με αξιόλογα προσόντα να μην δέχονται ούτε τον ελάχιστο βαθμό ρίσκου που φέρνει η καριέρα στον ιδιωτικό τομέα, αλλά επιδίωκαν το μηδενικό ρίσκο στο δημόσιο. Μέχρι περίπου το 2010 η στρέβλωση αυτή γινόταν πιο ισχυρή λόγω του ότι οι αμοιβές στο δημόσιο, ειδικά για ανθρώπους έως 35 - 40 χρονών, ήταν υψηλότερες από τις αμοιβές στον ιδιωτικό τομέα.
- Υπήρξε εφαρμοσμένη βιομηχανική καινοτομία στην Ελλάδα;
Εάν βγούμε στον δρόμο και κάνουμε μία σύντομη δημοσκόπηση, ρωτώντας 100 ανθρώπους, οι 80 θα απαντήσουν ότι δεν υπήρχε βιομηχανική καινοτομία στη χώρα. Έχοντας εργαστεί τρεις δεκαετίες σε ελληνικές και ελληνόκτητες μάλιστα βιομηχανίες, όχι θυγατρικές πολυεθνικών, διαπίστωσα το ακριβώς αντίθετο. Η καινοτομία και ειδικότερα οι μικρές βηματικές μεταβολές, τις οποίες ονομάζουμε innovations without patents είναι το κεντρικό θέμα που πραγματεύεται το βιβλίο. Αποδεικνύεται ότι υπήρξε εφαρμοσμένη καινοτομία στην Ελλάδα από το 1950 και μετά, η οποία καινοτομία κατέστησε διεθνώς ανταγωνιστικούς ορισμένους βιομηχανικούς κλάδους της χώρας μας.
- Η ελληνική βιομηχανία συνεισέφερε στη βελτίωση των συνθηκών ζωής των Ελλήνων; Και σε ποιο βαθμό;
Στο υποθετικό γκάλοπ που προαναφέραμε, πολύ φοβάμαι ότι το 90% των απαντήσεων θα ήταν «όχι δεν συνεισέφερε». Στο βιβλίο χρησιμοποιώντας συγκεκριμένα ποσοτικά και αριθμητικά παραδείγματα αποδεικνύεται ότι ισχύει το ακριβώς αντίστροφο. Χωρίς να σας κουράσω με πολλά νούμερα, θα δώσω ένα μόνο παράδειγμα. Στις αρχές της δεκαετίας του 50 πριν παραχθεί το πρώτο ψυγείο ελληνικής κατασκευής από την IZOLA, χρειαζόντουσαν εννέα ολόκληροι μισθοί ενός εργαζομένου στην βιομηχανία για να αγοραστεί ένα ψυγείο.
Το 1973 όταν κλείνει η περίοδος που μελετώ στο βιβλίο, το όλο και χαμηλότερο βιομηχανικό κόστος των παραγόμενων στην Ελλάδα ψυγείων μείωσε σημαντικά την τιμή τους. Την ίδια στιγμή οι μισθοί στην βιομηχανία είχαν σχεδόν διπλασιαστεί από το 1950. Ως συνολικό αποτέλεσμα χρειαζόταν το εισόδημα τριών αντί για εννέα μηνών, προκειμένου ο μέσος βιομηχανικός εργάτης να αγοράσει ένα ψυγείο. Άρα, η αγοραστική δύναμη του μέσου Έλληνα εργαζόμενου χάρη στην ελληνική βιομηχανία λευκών συσκευών μέσα σε 23 χρόνια στην κυριολεξία τριπλασιάστηκε.
- Οι πετυχημένες μεταπολεμικές βιομηχανίες είχαν κοινά χαρακτηριστικά; Αν ναι, ποια;
Ναι, είχαν κοινά χαρακτηριστικά, αν και δραστηριοποιούνταν σε εντελώς διαφορετικούς κλάδους. Τα περισσότερα εντοπίστηκαν στη διοίκηση, στη νοοτροπία, στην εκπαίδευση και στην ανάπτυξη στελεχών. Αυτό δεν ήταν τυχαίο, αλλά μέρος μίας συνταγής επιτυχίας. Η έμφαση στον ανθρώπινο παράγοντα, η συνεχής εκπαίδευση των εργαζομένων και το θετικό εργασιακό κλίμα, ακόμη και η δημιουργία αθλητικών ομάδων από τους εργαζομένους, ήταν κοινά στοιχεία στις επτά εταιρείες, που μελέτησα και σε αρκετές ακόμα που γνωρίζω.
Χαρακτηριστικό είναι ότι στα χρόνια της γερμανικής Κατοχής τέσσερεις εκ των πέντε εταιρειών που ήδη υπήρχαν (Τιτάν, ΑΓΕΤ, ΙΖΟΛΑ και Πειραϊκή Πατραϊκή) γνωρίζουμε ότι μερίμνησαν για τη σίτιση των εργαζομένων τους, ακόμα και όσα έτη ως επιχειρήσεις είχαν σχεδόν μηδενικά έσοδα. Οι επτά υπό μελέτη εταιρείες (και αρκετές άλλες που γνωρίζω) στηρίχθηκαν σε μία σταθερή οικογενειακή διοίκηση και σε μία πιστή ομάδα στελεχών, από το επίπεδο του τεχνίτη έως του γενικού διευθυντή. Τα περισσότερα εκ των στελεχών δούλεψαν στην ίδια εταιρεία για το μεγαλύτερο μέρος της εργασιακής τους ζωής, όντας συνδεδεμένα με το όραμα, τις αρχές και τις αξίες της επιχείρησης.
- Παγκοσμίως, υπάρχει μια μετατόπιση της βαριάς Βιομηχανίας προς χώρες του τρίτου κόσμου, λόγω τιμών πρώτων υλών, εργατικών κ.λπ. Πιστεύετε ότι η Ελλάδα μπορεί να «χτίσει» ξανά μεγάλη βαριά και κυρίως ανταγωνιστική βιομηχανία;
Πολύ δύσκολο να απαντηθεί αυτή η ερώτηση. Να ξεκινήσω από το πιο εύκολο. Αν εννοούμε βιομηχανία όπως τη γνωρίσαμε τις προηγούμενες δεκαετίες, δηλαδή χαλυβουργία, ή κλωστοϋφαντουργία μαζικής παραγωγής, τότε σίγουρα όχι. Φοβάμαι ότι αυτό ισχύει για την Ελλάδα, καθώς και για ολόκληρη την Ευρώπη. Υπάρχει όμως η δυνατότητα να δημιουργηθεί στην Ελλάδα βιομηχανία υψηλής προστιθέμενης αξίας, η οποία θα βασίζεται κυρίως στη γνώση και στις ευκαιρίες που δημιουργεί συνεχώς η αγορά, και ίσως λιγότερο στις μεγάλες επενδύσεις παγίου εξοπλισμού. Ένα πολύ πρόσφατο παράδειγμα είναι οι βιομηχανίες που παράγουν είδη σχετιζόμενα με την εξάπλωση του COVID 19, όπως για παράδειγμα μάσκες και self test.
- Υπάρχουν ελληνικές βιομηχανίες σήμερα που θαυμάζετε;
Υπάρχουν. Αν μιλήσουμε για τη βαριά βιομηχανία, τότε καλά παραδείγματα είναι η τσιμεντοβιομηχανία ΤΙΤΑΝ, ο όμιλος Μυτιληναίου, ο όμιλος Viohalco – ElvalHalcor της οικογένειας Στασινόπουλου και τα Πλαστικά Θράκης. Με αρκετά διαφορετικές ιστορικές καταβολές, αλλά με κοινά χαρακτηριστικά τα όσα αναφέραμε νωρίτερα για τις πετυχημένες βιομηχανίες, διαπρέπουν παγκοσμίως η καθεμία στον τομέα της.
Ακολουθήστε το Business Daily στο Google news 
