Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) πλησιάζει πλέον στο μέσον της λεγόμενης Ψηφιακής Δεκαετίας, κατά την οποία έχει κινητοποιήσει πρωτοφανείς πόρους για τη διασφάλιση της ψηφιακής της κυριαρχίας.
Τα εμβληματικά Προγράμματα Έρευνας και Καινοτομίας Horizon 2020 και Horizon Europe έχουν επενδύσει και συνεχίζουν να επενδύουν συνολικά πάνω από 170 δισεκατομμύρια ευρώ στον στόχο της «Δίδυμης Μετάβασης» (δηλαδή, του ευρωπαϊκού ψηφιακού και πράσινου μετασχηματισμού).
Αποστολή τους δεν είναι μόνο να διευρύνουν τα σύνορα της επιστήμης, αλλά και να διασφαλίσουν ότι το 90% των Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων (ΜμΕ) θα φτάσει σε τουλάχιστον ένα βασικό επίπεδο ψηφιακής έντασης έως το 2030.
Σε πρόσφατο κείμενο πολιτικής που ετοιμάσαμε στο πλαίσιο του δικτύου PromethEUs, αξιολογήσαμε τους μηχανισμούς χρηματοδότησης ως προς τη λειτουργία τους ως μοχλούς ενίσχυσης και διάχυσης του ψηφιακού μετασχηματισμού στον ευρωπαϊκό παραγωγικό ιστό, και ιδιαίτερα στις ΜμΕ.
Υποστηρίζουμε ότι, ενώ η ΕΕ έχει επιτυχώς εδραιώσει την ιδιότητά της ως παγκόσμια δύναμη στην αριστεία της έρευνας deep tech, αντιμετωπίζει ένα διευρυνόμενο «χάσμα εφαρμογής» (deployment gap).
Αναδεικνύεται ένα δομικό παράδοξο: από τη μία η Ευρώπη είναι εξαιρετικά αποτελεσματική στη χρηματοδότηση προηγμένων ψηφιακών τεχνολογιών – από αλγορίθμους τεχνητής νοημοσύνης έως κβαντικά πρωτότυπα – και από την άλλη συστηματικά υπο-αποδίδει στη διασφάλιση της διάδοσης και της υιοθέτησής τους από τον βιομηχανικό ιστό, ιδιαίτερα στις οικονομίες της Νότιας Ευρώπης, όπως η Ελλάδα.
Χαρακτηριστικά, ο πυλώνας «Βιομηχανική Ηγεσία» του Horizon 2020 απέτρεψε την τεχνολογική απαξίωση της Ευρώπης, κινητοποιώντας μια κρίσιμη μάζα υποκειμένων σε βασικές τεχνολογίες γενικής εφαρμογής.
Ωστόσο, η συμμετοχή ήταν έντονα προσανατολισμένη προς καθιερωμένους παίκτες κυρίως στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη, ενώ για τη Νότια Ευρώπη το Πρόγραμμα συχνά λειτουργούσε κυρίως ως πηγή ακαδημαϊκής χρηματοδότησης και όχι ως καταλύτης για τον βιομηχανικό μετασχηματισμό. Δημιουργείται έτσι ένας «κλειστός βρόχος» αριστείας που αποκλείει τη συντριπτική πλειονότητα των ΜμΕ του Νότου.
Αυτή η δυναμική φαίνεται να έχει επιδεινωθεί στο Horizon Europe μέσω του Cluster 4 (Digital, Industry, and Space) και του συγγενικού Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Καινοτομίας (European Innovation Council – EIC).
Ενώ το EIC εισήχθη ως ένα απαραίτητο εργαλείο για την κλιμάκωση των startups και τη δημιουργία νέων «μονόκερων» (unicorns) σε deep tech για όλη την ΕΕ, φαίνεται να ευνοεί οικοσυστήματα με ώριμες αγορές venture capital.
Πρόσφατα δεδομένα αποκαλύπτουν μια έντονη γεωγραφική συγκέντρωση, με τις γερμανικές και ολλανδικές εταιρείες να καταλαμβάνουν τη μερίδα του λέοντος στη χρηματοδότηση κλιμάκωσης.
Την ίδια στιγμή, οι αιτούντες από την Πορτογαλία και άλλα νότια κράτη συνεχίζουν να βρίσκονται αντιμέτωποι με το οριακά ανυπέρβλητο εμπόδιο της «Οικονομικής Κοιλάδας του Θανάτου».
Το φαινόμενο αυτό χαρακτηρίζει τις επιχειρηματικές προσπάθειες τεχνολογιών βαθιάς καινοτομίας λόγω έλλειψης τοπικής ιδιωτικής συγχρηματοδότησης για την αντιστοίχιση των επιχορηγήσεων της ΕΕ και, φυσικά, λόγω έλλειψης ώριμων τοπικών αγορών για τα προϊόντα και τις υπηρεσίες τους.
Αυτή η ασυμμετρία έχει οδηγήσει σε μια ψηφιακή Ευρώπη πολλαπλών ταχυτήτων, όπου η υψηλή συμμετοχή σε ερευνητικές προσκλήσεις της ΕΕ δεν μεταφράζεται σε τοπικό οικονομικό αντίκτυπο. Αυτό το «Παράδοξο της Συμμετοχής» είναι ακόμα πιο ορατό στον Νότο:
- Η Ελλάδα, για παράδειγμα, κατατάσσεται υψηλά στην εξασφάλιση χρηματοδότησης σε σχέση με το μέγεθός της, ωθούμενη από έναν ισχυρό ακαδημαϊκό τομέα. Ωστόσο, αυτή η επιτυχία δεν έχει φτάσει στον πυρήνα της οικονομίας της, καθώς μόνο το 53,4% των ΜμΕ έχει επιτύχει βασική ψηφιακή χρήση, ενώ η υιοθέτηση AI παραμένει σε επίπεδα χαμηλότερα έναντι του ευρωπαϊκού μέσου (9,8% έναντι 13,5%, αντίστοιχα).
- Η Ιταλία, παρά την ισχυρή παραγωγική της βάση, αντιμετωπίζει μια σοβαρή αναντιστοιχία δεξιοτήτων που περιορίζει την υιοθέτηση προηγμένων εργαλείων.
- Η Ισπανία διαπρέπει σε ερευνητικά έργα «Δίδυμης Μετάβασης», ωστόσο οι ΜμΕ της υστερούν στην απορρόφηση της υψηλής τεχνολογίας που παράγουν τα εγχώρια ερευνητικά κέντρα της.
- Η Πορτογαλία, όπως και η Ελλάδα, βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε ταμεία συνοχής και όχι σε ανταγωνιστικές επιχορηγήσεις καινοτομίας για την προώθηση της Ε&Α των επιχειρήσεων.
Συνεπώς, χωρίς ισχυρούς μηχανισμούς μετάδοσης, τα κονδύλια της ΕΕ κινδυνεύουν να δημιουργήσουν απομονωμένα νησιά αριστείας (πανεπιστήμια και επιλεγμένες νεοφυείς επιχειρήσεις) εν μέσω μιας θάλασσας ψηφιακής στασιμότητας στην ευρύτερη οικονομία. Βασικά διαρθρωτικά εμπόδια σε αυτό το χάσμα συνιστούν τα ακόλουθα:
- Η «Κοιλάδα του Θανάτου» είναι οξεία στον Νότο, καθώς οι αγορές venture capital είναι «ρηχές» και δεν χρηματοδοτούν εταιρείες με επιτυχημένα πρωτότυπα για την ανάπτυξή τους στην αγορά.
- Ο μηχανισμός «σύνδεσης» (plug-in) μεταξύ της χρηματοδότησης της έρευνας και της χρηματοδότησης της ανάπτυξης (Πρόγραμμα «Ψηφιακή Ευρώπη», Διαρθρωτικά Ταμεία) παραμένει εξαιρετικά γραφειοκρατικός. Η «Σφραγίδα Αριστείας» (Seal of Excellence) δεν οδηγεί ακόμη σε αυτόματη εγγύηση εναλλακτικής χρηματοδότησης, αφήνοντας προτάσεις υψηλής ποιότητας σε εκκρεμότητα.
- Το δίκτυο των Ευρωπαϊκών Κόμβων Ψηφιακής Καινοτομίας (EDIHs), αν και επεκτείνεται, πάσχει από άνιση ωριμότητα. Οι Κόμβοι στον Βορρά λειτουργούν ως προηγμένα πεδία δοκιμών για την Τεχνητή Νοημοσύνη και το HPC (Υπολογιστικά Συστήματα Υψηλών Επιδόσεων), ενώ εκείνοι στον Νότο συχνά δυσκολεύονται ακόμη να παράσχουν βασικές υπηρεσίες μετάβασης στο cloud, αντανακλώντας τις διαφορετικές ανάγκες αλλά και τις άνισες δυνατότητες των περιφερειακών τους οικοσυστημάτων.
Συνεπώς, δεν πρόκειται απλώς για ζήτημα διαφορετικών ταχυτήτων. Πρόκειται για μια συστημική αποτυχία των μηχανισμών μετάδοσης που αποσκοπούν στη γεφύρωση του χάσματος μεταξύ εργαστηρίου και αγοράς.
Η «Κοιλάδα του Θανάτου» δεν είναι πλέον απλώς ένα μεταφορικό σχήμα για τις startups, αλλά μια γεωγραφική πραγματικότητα για ολόκληρες περιφέρειες που στερούνται της απορροφητικής ικανότητας, του οικονομικού βάθους και της ενδιάμεσης υποδομής για την ανάπτυξη των προηγμένων τεχνολογιών που χρηματοδοτούν συλλογικά οι Ευρωπαίοι φορολογούμενοι.
Για να γεφυρωθεί αυτό το χάσμα, το επόμενο Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο (2028–2034) πρέπει να αναπροσαρμόσει την προσέγγισή του.
Προτείνουμε το 10ο Πρόγραμμα Πλαίσιο —τον διάδοχο του Horizon Europe που θα αποτελέσει ξανά τον βασικό πυλώνα πολιτικής για την Έρευνα και την Καινοτομία στην ΕΕ— να υπερβεί τη διχοτομία «Αριστείας» έναντι «Συνοχής» και να σχεδιάσει έναν συνδυασμό πολιτικής όπου η διάχυση θα είναι εξίσου προτεραιότητα με την εφεύρεση.
Αυτό απαιτεί τη μετάβαση από ένα μοντέλο «ώθησης της τεχνολογίας» (technology-push) σε μια στρατηγική «πρώτα η διάχυση» (diffusion-first), όπου τα έργα του διαδόχου του Cluster 4 θα απαιτείται να διαθέτουν μέρος του προϋπολογισμού τους σε δραστηριότητες ενεργητικής μεταφοράς τεχνολογίας σε ΜμΕ εκτός της κοινοπραξίας (consortium).
Επιπλέον, επιβάλλεται η αυτοματοποίηση της «Σφραγίδας Αριστείας», η οποία θα καθιστά τα επιτυχημένα πρωτότυπα του 10ου ΠΠ αυτόματα επιλέξιμα για επιχορηγήσεις ταχείας ανάπτυξης από ένα ειδικό παράθυρο των Διαρθρωτικών Ταμείων. Ένας κεντρικός μηχανισμός «σύνδεσης» (plug-in) θα παρακάμψει τα εθνικά διοικητικά εμπόδια, παρέχοντας το «υπομονετικό κεφάλαιο» (patient capital) που απαιτείται για να διασχιστεί η Κοιλάδα του Θανάτου χωρίς περιττές επανεκτιμήσεις.
Τέλος, ίσως είναι χρήσιμο, έστω και πιλοτικά, ένα «Περιφερειακό EIC» που θα προσφέρει μικρότερες επιχορηγήσεις ειδικά για την υιοθέτηση υπαρχόντων αλλά και προηγμένων ψηφιακών εργαλείων από «παραδοσιακές» ΜμΕ στον Ευρωπαϊκό Νότο. Αυτό το μέσο θα προσφέρει επιχορηγήσεις (π.χ. 50.000€–150.000€) με στόχο την υιοθέττεχνολογιών όπως η Τεχνητή Νοημοσύνη και το cloud.
Μόνο με την ενεργή μηχανική της downstream απορρόφησης της τεχνολογίας μπορεί η ΕΕ να διασφαλίσει ότι τα οφέλη της ευρωπαϊκής καινοτομίας δεν θα περιορίζονται στον Βορρά, αλλά θα αναπτύσσονται σε ολόκληρη την Ένωση, θωρακίζοντας την ανταγωνιστικότητα της Ενιαίας Αγοράς συνολικά.
Το παραπάνω κείμενο αποτελεί σύνθεση των βασικών συμπερασμάτων της συνεισφοράς του Εργαστηρίου Βιομηχανικής και Ενεργειακής Οικονομίας του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (ΕΒΕΟ-ΕΜΠ) στο συλλογικό κείμενο του δικτύου think tanks PromethEUs για το νέο Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο της ΕΕ, με τίτλο: Making the EU’s 2028-2034 Multiannual Financial Framework Work for Southern Europe. Το πλήρες κείμενο της δημοσίευσης είναι διαθέσιμο εδώ.
Ο Άγγελος Τσακανίκας είναι Καθηγητής Καινοτομίας και Επιχειρηματικότητας ΕΜΠ, Διευθυντής ΕΒΕΟ-ΕΜΠ, και Επικεφαλής του Γραφείου Μεταφοράς Τεχνολογίας ΕΜΠ.
Ο Δρ. Πέτρος Δήμας είναι Μεταδιδακτορικός Ερευνητής του ΕΒΕΟ-ΕΜΠ και του Τμήματος Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης της Πολυτεχνικής Σχολής Πανεπιστημίου Αιγαίου.
Ακολουθήστε το Business Daily στο Google news
