Η επιβολή κυρώσεων στη Ρωσία μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία και η δημιουργία νέων γεωπολιτικών συσχετισμών, κυρίως των BRICS, που επιδιώκουν να απομακρυνθούν από τη δυτική οικονομική εξάρτηση, έχουν επαναφέρει στο προσκήνιο το θέμα της απο-δολαριοποίησης (de-dollarization), δηλαδή της μείωσης της μεγάλης εξάρτησης από το δολάριο, ως κυρίαρχο νόμισμα συναλλαγματικών αποθεμάτων και διεθνούς εμπορίου.
Σήμερα, η κεντρική θέση του δολαρίου ΗΠΑ στα διεθνή νομισματικά συστήματα είναι αδιαμφισβήτητη, σημειώνει η Alpha Bank σε σχετική ανάλυση, αν και σε φθίνουσα πορεία, αφού αποτελεί το 59% των παγκόσμιων συναλλαγματικών αποθεμάτων, από 72% μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο. Το ευρώ αποτελεί το 20% των συναλλαγματικών αποθεμάτων, ενώ το υπόλοιπο 20% είναι σε λοιπά νομίσματα (Γράφημα 1).
Στο παρελθόν ορισμένες χώρες προσπάθησαν να μειώσουν την εξάρτησή τους από το δολάριο. Σήμερα, όμως, η κατάσταση είναι διαφορετική, αφού η αμφισβήτηση για την υπεροχή του δολαρίου είναι πιο διαδεδομένη, καλύπτοντας γεωγραφικά τη Νοτιοανατολική Ασία, την Μέση Ανατολή και την Λατινική Αμερική. Επίσης, η απο-δολαριοποίηση έχει γίνει εργαλείο των πολιτικών και των στρατηγικών ορισμένων χωρών. Επί του παρόντος, όχι μόνο τα κράτη αλλά και οι επενδυτές έχουν επαναξιολογήσει τον ρόλο του δολαρίου στην παγκόσμια οικονομία και τις επιπτώσεις του στο παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα.
Το ερώτημα που ανακύπτει από τα παραπάνω είναι ποιοι είναι οι λόγοι που ερμηνεύουν την τάση απο-δολαριοποίησης; Πρόκειται για τους ακόλουθους:
- Πρώτον, ο ανταγωνισμός των ΗΠΑ με την Κίνα και οι επιπτώσεις από τον πόλεμο στην Ουκρανία έχουν πυροδοτήσει συζητήσεις για διαφοροποίηση από το δολάριο. Οι ΗΠΑ, η Ευρώπη και άλλες χώρες «πάγωσαν», περίπου, 300 δισ. δολάρια ρωσικών περιουσιακών στοιχείων μετά από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Μετά από την επιβολή κυρώσεων στη Ρωσία έχουν αυξηθεί οι ανησυχίες ότι οι ΗΠΑ χρησιμοποιούν την παγκόσμια κυριαρχία του δολαρίου, ώστε να πετύχουν τους στόχους της εξωτερικής πολιτικής τους. Εκτός από τη Ρωσία, οι ΗΠΑ έχουν επιβάλει κυρώσεις σε 40 χώρες, περίπου. Επίσης, το δολάριο κυριαρχεί στις συναλλαγές μέσω του διεθνούς διατραπεζικού συστήματος Swift (Γράφημα 2), με το ευρώ να έχει απολέσει δυνάμεις, ενώ η Κίνα προωθεί το δικό της διεθνές διατραπεζικό σύστημα.
- Δεύτερον, τα μερίδια του δολαρίου στα διεθνή συναλλαγματικά αποθέματα, τους διεθνείς χρεωστικούς τίτλους και τα διασυνοριακά δάνεια είναι μεγαλύτερα από τα μερίδια των ΗΠΑ στο παγκόσμιο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) και στο διεθνές εμπόριο. Όπως αναφέρουν οι Akinci et al. (“The Dollar’s Imperial Circle”, December 2022), παρατηρείται μία ασυμμετρία, καθώς η αμερικανική οικονομία συρρικνώνει το βάρος της, τόσο ως προς το μερίδιο στο παγκόσμιο ΑΕΠ, όσο και ως προς το μερίδιο στο παγκόσμιο εμπόριο. Ενδεικτικά, το μερίδιό της στο παγκόσμιο ΑΕΠ έχει μειωθεί από περίπου 45%, μετά από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, σε 25%, σήμερα. Παράλληλα, ο κυρίαρχος ρόλος του δολαρίου στις διεθνείς αγορές και η μεγάλη εξάρτηση πολλών οικονομιών από αυτό προκαλούν ανησυχίες σχετικά με την παγκόσμια χρηματοπιστωτική σταθερότητα.
- Τρίτον, τα ψηφιακά νομίσματα διαφόρων κεντρικών τραπεζών (CBDC) έχουν αναπτυχθεί και αναμένεται να βοηθήσουν στην επιτάχυνση των διασυνοριακών συναλλαγών. Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία (Atlantic Council, CBDC Tracker), περισσότερα από 130 κράτη διερευνούν τη δυνατότητα χρήσης ψηφιακών νομισμάτων και βρίσκονται σε στάδιο έρευνας ή ανάπτυξης, ενώ 11 κράτη έχουν προβεί στη δημιουργία ψηφιακών νομισμάτων (βλ. Δελτίο Οικονομικών Εξελίξεων, Παγκόσμια Οικονομία, 13.12.2023). Τα CBDC μπορούν, ενδεχομένως, να μειώσουν την εξάρτηση των χωρών τους από το δολάριο. Η Κίνα, η Ινδία και η Νότια Αφρική είναι μεταξύ των χωρών αυτών.
- Τέταρτον, οι αυξανόμενες γεωπολιτικές προκλήσεις που δύνανται να επηρεάσουν το δολάριο, ως κυρίαρχο νόμισμα του παγκόσμιου εμπορίου. Η διεύρυνση της ομάδας των BRICS, με την είσοδο άλλων πέντε νέων μελών (Αίγυπτος, Αιθιοπία, Ιράν, Σαουδική Αραβία και Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα), ενισχύει τη συνεργασία μεταξύ των χωρών και αυξάνει την κοινωνικοοικονομική της δύναμη. Άλλωστε, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη (Banque de France, Bulletin 250, February 2024), η διευρυμένη σύμπραξη των μελών των BRICS αποτελεί το 46% του παγκόσμιου πληθυσμού και το 36% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Η χρήση εθνικών νομισμάτων στο εμπόριο μεταξύ των μελών, ή η εισαγωγή ενός ενιαίου εμπορικού νομίσματος ενδέχεται να επηρεάσουν την πρωτοκαθεδρία του δολαρίου.
Παρά το γεγονός ότι το μερίδιο του δολαρίου στα συναλλαγματικά αποθέματα των κεντρικών τραπεζών παγκοσμίως έχει μειωθεί διαχρονικά, εξακολουθεί να είναι κυρίαρχο. Οι πρόσφατες εξελίξεις και οι λόγοι που αναφέρθηκαν για να εξηγήσουν την τάση απο-δολαριοποίησης, δεν υποδηλώνουν επικείμενη απώλεια της κυριαρχίας του δολαρίου ΗΠΑ. Τούτο διότι κανένα εναλλακτικό νόμισμα δεν πληροί τα κριτήρια, επί του παρόντος, ώστε να πάρει τη θέση του ως αποθεματικό νόμισμα.
Ωστόσο, λόγω της αυξανόμενης αναγνώρισης των οικονομικών και γεωπολιτικών κινδύνων η τάση προς περαιτέρω απο-δολαριοποίηση φαίνεται αναπόφευκτη. Σε αυτό το πλαίσιο, άλλα νομίσματα, όπως το ευρώ, μπορούν να επωφεληθούν από τη διαφοροποίηση που μπορεί να επιδιώξουν οι διαχειριστές συναλλαγματικών αποθεμάτων, ώστε να αυξήσουν την κατανομή των νομισμάτων τους σε ευρώ (Global Public Investor 2023, OMFIF).
Ακολουθήστε το Business Daily στο Google news 
